417
mərhələləri qəbul etmiĢlər. Birinci iki mərhələ bilavasitə maddi aləmi öyrənən "tədqiqi
fəlsəfə", yaxud "sübuta əsaslanan fəlsəfə", üçüncü mərhələ isə sanki fövqəltəbii iĢıqlar
aləminin sirlərini açan "ilhami (kəĢfi) fəlsəfə" adlanır.
Ġctimai-siyasi və əxlaqi fikirlərə ġihabəddin Yəhya Sührəvərdinin
poeziyasında və ümumi Ģəkildə traktatlarında toxunulmuĢdur. Ədalətsizliyə qarĢı çıxan
mütəfəkkir bədxah insanları əjdaha və ilanlara bənzədirdi. Xalqa layiqli adam baĢçılıq
etməlidir, "siyasət onun əlində olarsa zaman iĢıqlı olar".
ġihabəddin Sührəvərdinin sufi-fəlsəfi traktatlarında ibrətamiz fikirlər baĢlıca
yer tutur. O, öz kökündən ayrılmıĢ, əslini itirmiĢ insanı baĢına cəvərən salınmıĢ, ətraf
aləmdən əlaqəsi üzülmüĢ, özünü unutmuĢ tovuz quĢu obrazında ifadə etmiĢdir. Filosof
alleqorik üslubda göstərir ki, yarasaların və bayquĢların hökmran oldu ğu Ģəraitdə qaranlıq
iĢıqdan üstün sayılır. Bir hekayətdə yarasanın nəzərində günəĢin qənĢərində durmaq
ölümə bərabər əzabdır. BaĢqa bir hekayətdə isə Ģanapipik günəĢin sayəsində görmək
imkanını gündüz kor olan bayquĢlara söylədiyi üçün iĢgəncəyə məruz qalır.
ġihabəddin Sührəvərdinin orijinal irsi, xüsusən iĢraqilik təlimi orta əsrlərdə
elmi-fə lsəfi fikrin yüksək tərəqqisini göstərir.
XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda dini, dini-fəlsəfi və elmi-fəlsəfi ideyalar ədəbi-
bədii əsərlərdə də öz ifadəsini tapmıĢdı. Azərbaycan klassik poeziyası etik, estetik,
fəlsəfi fikirlərlə, ictimai ideallarla zəngin idi. Xaqani ġirvani və Nizami Gəncəvinin
əsərlərində yüksək humanizm, vətənpərvərlik, əməksevərlik, ədalət motivləri ilə
yanaĢı, varlığa və idraka dair də qiymətli fikirlər vardı.
Nizaminin Allah ilə mövcudat (maddi və mənəvi Ģeylər aləmi), onlar
arasındakı münasibət barədə fəlsəfi düĢüncələri o dövrün
mövcud təlimləri, xüsusən ġərq peripatetizmi və islam dini zəminində yaranıb
formalaĢmıĢdır. ġairin fəlsəfi düĢüncələri dərin məzmunlu və geniĢ əhatəli olmaqla
bərabər, son dərəcə məntiqidir. Onun fikirləri sufizm, ismailizm, panteizm və i. a.
izmlər qəlibinə girmir. Mistik ekstaz (vəcd) halında ortaya çıxan panteist əhval-ruhiyyə
Nizami dünyagörüĢünə tamamilə yad idi. "Özündə allahlıq axtarmaq yaramaz" deyən
mütəfəkkir Allaha müraciətlə yazırdı: "Səndən baĢqa kim cürət edib deyər: "Ənə əl-
haqq"?
ġərq peripatetikləri mövcudatı vacib varlığın aĢıb-daĢmasından əmələ gəlmiĢ
bildikləri kimi Nizami də onu Allahın varlığından bir damla saymıĢdır. Peripatetizmə
görə, mövcudat vacib varlıqdan zəruri surətdə çıxmıĢdır. Nizami isə Allahın azad
iradəsini təsdiq etmiĢdir: "Allahın kəraməti öz feyzini ehsan qılıb, öz dəryasından bir
damla atdı". Mövcud Ģeylər aləmindəki uyğunluq, tənasüb Nizaminin əsərlərində ilk
növbədə Allahın iradəsi, bilavasitə onun müdaxiləsi ilə izah edilir: "Bu dünyada hər Ģey
"Allahın dediyi" ilə quruldu". Nizaminin idrak haqqında düĢüncələri Allahı, mövcudatı
və insanı dərk etmək məsələləri ilə bağlı idi. Mütəfəkkirin əqidəsincə, "özü fələyin
altında, rəyi isə ondan yüksəkdə olan" insan, hər Ģeydən əvvəl, idrak qabiliyyətinə
görə yer üzünün əĢrəfidir.
O dövrdə Xətib Təbrizi və Yusif Xoylu kimi ədəbiyyatĢünas alimlərin
418
ərəbdilli poeziyanın təhlilinə həsr etdikləri əsərlərdə-Ģərhlərdə də müəyyən
münasibətlə ictimai-siyasi və fəlsəfi məsələlərə to xunulmuĢdur.
XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir cə miyyətin inkiĢaf etmiĢ
feodalizm mərhələsinə uyğun yüksək səviyyəsi ilə seçilir. Qərb ölkələrindən fərqli
olaraq həmin əsrlərdə burada, ümumiyyətlə, müsəlman ġərq ində yalnız d ini, d ini-
fəlsəfi təlimlər deyil, habelə ġərq peripatetizmi, panteizm və iĢraqilik kimi elmi-
fəlsəfi təlimlər də mövcud olmuĢ, mükəmməl və orijinal doktrinaları ilə bəĢər
fəlsəfəsi tarixini zənginləĢdirmiĢdir.
432
ĠXTĠSARLARIN SĠYAHISI
A M M - A zərbaycanın maddi mədəniyyəti
A T M Ə - A zərbaycan Tarixi Mu zeyinin əsərləri.
В В - Византийский временник.
В Д И - Вестник древней истории.
В И К А - Вопросы истории Кавказской Албании.
BGA - Bibliotheca geographorum a rabicoru m (Ərəb coğrafiyaçıla rı
kitab xanası), Leyden.
ВОН- Вестник общественных наук.
Г А И М К - Государственный Академический Институт
Материальной Культуры.
ДАН- Доклады Академии наук.
3 В О - Записки восточного о тделения.
3 К В - Записки Ко ллегии Восто коведов при Азиатском Музее АН
СССР.
И А Н - Известия Академии наук.
И И А Н - Институ т Истории Академии наук.
ИВАН- Институ т Востоковедения Академии наук.
И Ф Ж - Историко-филологический журнал.
И Я И М К - Институт Языка и Материальной Ку льтуры.
К С И А - Краткие сообщения Института Ар хеологии.
К С И И М К - Краткие сообщения Институ та Истории
Материальной Ку льтуры АН СССР.
М И А - Материалы и исследования по ар хеологии СССР.
М К А - Материальная ку льтура Азербайджана.
ПС- Палестинский сборник.
С А - Советская ар хеология.
С И Ф П - Серия истории, философии и права.
С Л Я И - Серия литературы, языка, искусства.
СОН- Серия общественных наук.
Т А з Г У - Труды Аз. Гос. Университета.
Т И И - Труды Институ та Истории.
Т М И А - Труды Музея Истории Азербайджана.
TFHS - Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası.