Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

19 

§ 2. ADURBADAQAN.  SƏRHƏDLƏRĠ  VƏ ġƏHƏRLƏRĠ 

Orta  fars (pəhləvi) abidələrində Adurbadaqan (hərfən "odun himayəsində

olan  ölkə")  adlanan  qədim  Atropatena  III  yü zildən  dünyanın  yeni  imperiyası  -

Sasani dövlətinin tərkibinə onun ayrılma z h issəsi kimi da xil olu r. 

Müxtəlif  xalqların  tarixlərinin  üzvü  bağlılığ ına  gətirib  çıxaran  bu   birlik

tədqiqatçını  Adurbadaqan  -  Cənubi  Azərbaycan  tarixin in  bu  və  ya  digər  aspektini

əlahiddə  iĢıqlandırmaq  məsələsində  çətinliklərlə  üzləĢdirir.  Məhz  buna  görə 

Sasanilər  dövründə  imperiyanın  bir  parçası  olmuĢ  güney  Azərbaycanı  tarixin in 

mü xtəlif  yönlərini  ü mu mi  Sasani  dövləti  tarixi  baxımından  öyrənmək  özünü  doğ-

ruldur. 

Dövrümü zə  yetiĢmiĢ  III—VII  əsr  mənbələrində  erkən  Sasani  dövründəki

Adurbadaqanın  sərhədləri  haqqında  dəqiq  məlu mat  yoxdur.  Yalnız  gü manla

ehtima l  et mə k  olar  ki,  bu  vilayətin  hüdudları  elə  Sasanilərə  qədərki  Parfiya 

dövlətinin  tərkibində  olan  Atropatena  hüdudları  ilə  üst-üstə  düĢürdü.  Mənbələr

ancaq  Sasanilərin  son  dövrlərində  -  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  (531-579)  vaxtında

inzibati-ə ra zi  bölgüsünə  dair  olan  məlu mat ı  qoruyub  saxla mıĢdır.  Məlu matda  I 

Xosrov ƏnuĢirəvanın inzibati  islahatlarından sonra geniĢ ərazili "ġima l" caniĢinliyi

olan  Adurbadaqan  (Azərbaycan)  "tərəfinə"  -  k ustuna  daxil  edilmiĢ  vilayətlərin

adları  çəkilir.  Bilavasitə  Adurbadaqan  sərhədləri  isə  daha  çox  sonrakı  fars 

materialların ı  da  özündə  əks  etdirən  IX-X  əsr  ərəb  coğrafıyaĢünasların ın

məlu matları əsasında müəyyənləĢdirilir.  Bu materiallara görə Adurbadaqanın Ģimal

sərhədi  Araz  boyunca  idi.  Cənubda sərhədlər  Zəncana  və  Dinəvər  düzünə yetiĢir, 

Xulvan düzü və ġəhrə zurdan keçərək, Dəclə çay ına çatan əraziyə kimi uzan ırdı. 

Bu  dövr  Adurbadaqan  Ģəhərləri  haqqında  əsas  məlu matı  da  ərəb 

mənbələrindən  alır,  buna  orta  fars  (pəhləvi),  Bizans  və  siryani  qaynaqlarından 

götürdüyümüz adda-budda xəbərləri də əlavə edirik. 

VI  əsrə  aid  "ġəhristaniha-i  Ġran"  ("Ġran  Ģəhərləri")  adlı  kiçik  coğrafi

traktatda Sasani dövlətinin ġimal - Adurbadaqan caniĢinliyinin tərkib inə daxil olan 

iki A zərbaycan Ģəhərinin adları çəkilir. 

Birinci  Ģəhər  -  bütün  "Adurbadaqan  tərəfin"  mətndə  adı  çəkilməyən

paytaxtı  Ərdəbildir;  verilən  məlu mata  görə,  "Adurbadaqanın  paytaxtını 

Adurbadaqan  spahbədi  EranquĢnasp  tikdirmiĢdir"  (bu  ad,  ço x  gü man,  I  Xosrov

ƏnuĢirəvanın  sərkərdəsi  və  vəziri  o lmuĢ  QuĢnasp  -  QuĢasp,  CuĢnas  ilə  bağlıdır).

ġəhərin  digər  Bazan  Feyruz  adı  ərəb  mənbələrində  qorunub s axlan mıĢdır.  Həmin 

məlu mata  görə  bu  ad  Sasani  ĢahənĢahı  Perozun  (459-484)  Ģəhəri  tikdirməsi  ilə 

bağlıdır.  Bu  Ģahın  adı  Adurbadaqanın  baĢqa  Ģəhərlərinə  (  məsələn,  ġad  Pero z-

Feyruz) dair məlu matlarda da çəkilir. 

Ərdəbil  adı,  Ģübhəsiz,  Sasani  üsuli-idarəsi  tərəfindən  verilən  Bazan  -

Feyruz  adından  daha  erkən  hesab olunmalıdır.  Tədqiqatçı ların  fikrincə,  bu  sözün

birinci  "Ərdə"  -  hissəsi  qədim  Ġran ın  düzlük  və  kosmik  nizam  ilahəsi  Arta  ilə 

---

20 

əlaqədardır. 

"Ġran  Ģəhərləri"  əsərində  adı  çəkilən  ikinci  Ģəhər  "Turanlı  Əfrasiyabın 

Adurbadaqan kustunda tikdirdiyi Qan zak"dır.  

Ərəb  müəllifləri  öz  coğrafi  əsərlərində  Qanzakı  (Cən zə,  Qazna) 

Dinəvərdən  Marağaya,  oradan  isə  Urmiya  gölünə  tərəf  gedən  yolun  üstündə, 

Marağadan 6 fərsəx (1 fərsəx təqr. 5-6 km) cənubda təsvir edirlər. 

Adurbadaqanın  ilk  paytaxtı  Qan zakın  -  Cən zənin  yerinin  müəyyən

edilməsində  u zun  müddət  ziddiyyətli  fikirlər  söyləmiĢ  tədqiqatçılar,  nəhayət, 

yekdil rəyə gəlmiĢlər: qədim Qan zak müasir Leylan rayonunda, Caqatu çayının sağ 

qolu üstündə, Urmiya gölündən cənub-Ģərq istiqamətdə yerləĢmiĢdi. 

Ərəblərə  qədərki  köhnə  adı  Əfraharud  olan  qədim  Marağa  Səhənd

dağından cənubda, öz mənbəyini bu dağdan götürən Səfiçayın sahilindədir. 

Sasanilər dövründə, görünür, orada yerləĢən qədim atəĢ pərəstlik məbədinə

görə  Azərabad  adlanan  Təbriz  Ģəhəri  mühü m  mərkəz  və  Sasani  ordusunun  bazası 

idi; ĢahənĢahın saraylarından biri burada yerləĢirdi.  

Sonrakı  ərəb  qaynaqlarında  Təbrizin  kiçik  yaĢayıĢ  məntəqəsi  və  kənd

kimi  xatırlan ması  onun  son  Sasanilər  dövründə  tənəzzül  etdiy ini,  əvvəlki

əhəmiyyətini  itirdiy ini  və  yalnız  VIII  yüzildən  sonra  dirçəlməyə  baĢladığını 

göstərir. 

Adurbadaqan  caniĢinliyinə  daxil  olan  Muğan  vilayətinin  adı  ilk  dəfə

Sasani  Ģahı  Narsenin  (293-302)  293-cü  ilə  aid  Payqulu  (Kürdüstanda)  yazısında 

çəkilir.  Yazın ın  sonunda  Narsenin  ĢahənĢah  elan  olunması  mərasimində  iĢtirak

edənlər  sırasında  "MuğanĢahın"  adı  çəkilir.  Bu  titul  IX  yüzil  ərəb  müəllifi  Ġbn

Xordadbehin məlu matı ilə də təsdiq olunur.  

Azərbaycanın  tarixi  coğrafiyası  üçün  əhəmiyyət  kəsb  edən  Payqulu

yazısında  Narsenin  ĢahənĢah  elan  edildiyi  III  əsrin  sonu  üçün  maskut  hökmdarı

Porsamanın  (və  ya  Forsamanın),  Sika mĢahın,  eləcə  də  Cor  (Ço r,  Çoqa) 

hökmdarın ın  adları  çəkilir.  Yazının  sonunda  isə  deyilir:  "...və  onlar  bizdən

asılılıqlarını və bizə xid mət etmək istədiklərini bildirmək üçün gəldilər". 

Mənbələrin  məlu matına görə, Sasanilərin ġimal caniĢinliyi tərkibinə daxil

etdikləri  Balasakan  vilayətinin  adı  ilk  dəfə  "ZərdüĢt  Kəbəsi"ndə  (Ġstəxr 

yaxınlığındakı  NəqĢi  Rüstəmdə)  aĢkar  edilmiĢ  262-ci  ilə  aid  I  ġapurun  üçdilli

kitabəsində,  daha sonra  isə  baĢ  kahin  Kartirin  290-293-cü  illə rə  aid  kitabələrində 

çəkilir. 

Adurbadaqanın III-VII əsrlərə aid yaĢayıĢ məskənləri  içərisində Marağa - 

Urmiya  yolu  üstündə  yerləĢən  Cabravanın,  onunla  Urmiya  Ģəhəri  arasında  olan 

Nerizin də ad ları çəkilir. 

Orta  çağ  ərəb  müəllifləri  (əl-Bəlazuri,  Ġbn  Xo rdadbeh  və  b.)  "qədim

Ģəhər"  kimi  təqdim  etdikləri  Urmiyanı  atəĢpərəstlərin  dili  ilə  "ZərdüĢtün  Ģəhəri" 

adlandırırlar.  Mənbələrdə  Sasani  dövrü  Adurbadaqan  Ģəhərlərindən  Sələmas

(Səlmas), Bərzə, Sərat, Mey məd (M iməz), Dəh xərqan (Dih xərrəqan, Dehnəxircan), 

---