288
Ġbn əl-Əsir 1030-cu ildə Fəzlin xəzərlərə qarĢı uğurlu yürüĢü haqqında da
məlumat vermiĢdir. Mənbəyə görə, Fəzlin qoĢunları Gəncəyə qayıdarkən yolda xəzərlər
tərəfindən haqlanmıĢ, bu qəfil zərbə Fəzlin çoxlu döyüĢçü itirməsinə, qazanılan
qənimətin yenidən əldən çıxmasına səbəb olmuĢdu.
Elə həmin ildə Fəzlin oğlu Əskuyə atasına qarĢı üsyan edərək, Beyləqanın
müstəqil hakiminə çevrilir. O, qoĢun toplayaraq atasının və taxtın varisi elan
edilmiĢ qardaĢı Musanın əleyhinə çıxıĢ edir; Məsud ibn Namdarın məlu matına
görə, Beyləqan bir müddət nə Gəncədən, nə də ġirvandan asılı olmayan Ģəhərə
çevrilir.
Fəzl Musanın baĢçılığı ilə üsyan etmiĢ Beyləqana hərbi dəstə göndərir.
Musa qardaĢına qarĢı bu zaman ġirvanda olan ruslarla birləĢir və onların kö məyi
ilə qələbə qazanır. Əskuyə edam olunur. Beyləqan isə yenidən ġəddadilərin
hakimiyyəti altına keçir.
Fəzlin uzunmüddətli hökmranlığı dövründə (985-1031) həyata keçirdiyi
daxili və ərazilərin geniĢləndirilməsinə və Qafqazda sülalənin mövqelərin in
möhkəmləndirilməsinə yönəldilmiĢ xarici siyasəti ġəddadilər dövlətinin
müstəqilliy inin, onun güc və qüdrətinin göstəricisi idi. Demək olar ki, apardıqları
bütün döyüĢlərdə qələbə ġəddadilərin tərəfində olmuĢdu.
Rəvvadilərlə münasibətlərində nəzərə çarpan gərginliyə baxmayaraq,
ġirvanĢahlarla dostluq əlaqələrini inkiĢaf etdirməyə çalıĢan Fəzl, hətta qızı Sitti
ġirvan hökmdarlarından Mənuçehrə (1027-1034) ərə vermiĢdi.
Fəzldən sonra hakimiyyətə gəlmiĢ Əbülfəth Musa ibn Fəzlin qısamüddətli
(1031-1034) dövrü haqqında mənbələr ço x az məlu mat verir. MünəccimbaĢının
yazdığına görə, yeni ġəddadi hökmdarı elə ta xta çıxdığ ı birinci ildə Ba kıya hücum
edən ruslara qarĢı çıxıĢ etmiĢ və onlar üzərində qələbə qazan mıĢdı.
1033/34-cü ildə Əbülfəth Musanın oğlu Əbülhəsən Əli LəĢkəri atasının
əleyhinə qəsd təĢkil edərək onu öldürmüĢ və hakimiyyəti ələ keçirmiĢdi. Onun 15
illik hakimiyyəti səlcuqlara , oğuzlara, ermən ilə rə, gürcü lərə qarĢı döyüĢlərdə
keçmiĢdi. II LəĢkərin in hərbi-siyasi fəaliyyəti yalnız tarixi mənbələrdə deyil, onun
saray Ģairi Qətran Təbrizinin qəsidələrində də öz əksini tapmıĢdır.
ġirvanĢahlarla qohum olan II LəĢkəri (tədqiqatçılar hesab edirlər ki, onun
anası ĢirvanĢahlardan birinin qızı olmuĢdur) 1040-cı ildə Gəncədə olmuĢ Rəvvadi
hökmdarı Vəhsudanla və Tiflis ənıiri Əbülfəzl Cəfər ibn Əli ilə dostluq etmiĢdi.
Tiflis əmiri öldükdən bir qədər sonra II LəĢkəri onun qızı ilə evlən miĢdi.
Qətran Təbrizinin qəsidələrində II LəĢkərinin gürcülərə və ermənilərə
qarĢı erməni və gürcü mənbələrində öz əksin i tapmayan döyüĢləri haqqında
məlu matlar vardır. Qətran "ArranĢah" adlandırdığı II LəĢkərinin qələbəsi ilə baĢ a
çatan bu döyüĢləri bədii boyalarla təsvir etmiĢ, ləzg ilərin və Ģirvanlıların da bu
vuruĢmalarda ġəddadilərlə əks cəbhədə çıxıĢ etdiyini göstərmiĢdir.
1046/47-c i ildə Azərbaycanın və Ermənistanın bir ço x dağlıq yerlə rin i ələ
keçirmiĢ Səlcuq əmiri QutulmuĢ ibn Ġsrail soltan Toğrul bəyin əmrilə ġəddadilərin
289
paytaxtı Gəncəni mühasirəyə alır. Mənbə xəbər verir ki, mühasirə il yarım davam
edir. Səlcuqi o rdusunun hücumundan uğurla dəf olunan II LəĢkəri Ģəhəri qoruya
bilmək üçün müdafiə istehkamlarının möhkəmləndirilməsi haq qında sərəncam
verir.
II LəĢkərinin dörd oğlu vardı: Mənuçehr, ƏnuĢirəvan, Qudərz və ƏrdəĢir.
Onlardan yalnız azyaĢlı ƏnuĢirəvan atasının ölümündən sonra cəmi iki ay
hakimiyyət baĢında olur. Bu iki ay ərzində dövləti hacib Əbu Mənsur idarə edirdi.
Sərhəd bölgələrindəki bir sıra istehkamları ləğv etmək qərarına gələn hacib bəzi
qalaları Ģəkililərə, bəzilərin i isə gürcülərə, bizanslılara və s. təhvil verir. Onun bu
qərarına etiraz edən qala rəisləri ġə mkir yaxınlığındakı hərb i düĢərgədə
müĢavirəyə toplaĢırlar. Hücumdan narahat olan Əb u Mənsur Gəncə Ģəhərin in
qapılarını bağlamaq əmrini verir. Onun tərəfdarları ö z adamları ilə Ģəhərdə qalmıĢ
Heysəm adlı bir rəisin dəstəsini mühasirəyə alırlar. Elə bu zaman ƏnuĢirəvanın
əmisi, I Fəzlin oğlu olan Əbuləsvar ġavur Ģəhər qapılarına yaxınlaĢır. Heysəmin
dəstəsi ġavuru Ģəhərə buraxır. Beləliklə, 1049-cü ildə, görünür, əvvəlcədən
hazırlan mıĢ dövlət çevriliĢi baĢ verir. ÇevriliĢ nəticəsində hakimiyyət hələ atasının
dövründə (1022-ci ildən) Dvin i müstəqil idarə edən I ġavurun əlinə keçir. Onun
hakimiyyətə gəliĢi ilə hər iki ġəddadi əmirliyi sülalənin bir nü mayəndəsi tərəfindən
idarə edilməyə baĢlayır.
Hələ Dvində olarkən fəal xarici siyasət yürüdən ġavur xarici siyasi xəttini
bir qədər də gücləndirir. Erməni müəllifi Aristakes Lastivertsinin məlu matına görə,
Bizans imperatoru IX Konstantin Monoma x (1042-1055) ġavura Ermənistana qarĢı
birgə yürüĢ baĢlamağı təklif edir; yürüĢ nəticəsində Ani padĢahlığının bir hissəsi
ġavurun əlinə keçir. Bu ərazin i müttəfiqinin əlindən almağa cəhd göstərən Bizans
imperatoru IX Konstantinin göndərdiyi qoĢun isə 1045-ci ildə Dv in yaxın lığında
məğ lubiyyətə uğradılır.
Aristakes Lastivertsinin baĢqa bir məlu mat ına görə, ġavur erməni
hökmdarı AĢot Baqratuninin qızı ilə evlən miĢ, ondan AĢot və Fəzl adlı iki oğlu
olmuĢdur. Bu izdivac, sözsüz, ġəddadi-Baqrati əlaqələrinin inkiĢafına müəyyən
müsbət təsir göstərmiĢdi.
Lakin ġəddadilərin ġirvan və gürcü hökmdarları ilə münasibətlərini
səmimi adlandırmaq olmazdı. 1051-ci ildə Səlcuqilərin Gürcüstana hücumundan
istifadə edən ġavur Cəfərilərin Tiflisədək Kür çay ı boyunca yerləĢən qalaların ı ələ
keçirməyə cəhd göstərir.
1053/54-cü ildə ġavur öz oğlu Əbunəs r Ġsgəndəri Dvin ha kimi təyin
edərək Ģəhərin təhlükəsizliy ini təmin etməyi ona tapĢırır.
ġəddadi hökmdarları arasında bəlkə də ən görkəmli, ağıllı və incə siyasi
xadim kimi təqdim ed ilən ġavur haqqında onun Gəncədəki sarayında bir neçə il
yaĢamıĢ "Qabusnamə"nin müəllifi əmir Keykavus Ziyarinin qeydlərində də
maraqlı məlu mat vardır.
ġavurun hakimiyyət illəri Cənubi Qafqazın Səlcuq soltanları tərəfindən