Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| M
T KM 1 − : M a d b T KM 1 − = + / . Al ınan düsturdan görünür ki, yükün bir tonn - kilometrə nəql olunmasının maya d əyəri daşınmanın uzaqlığından asılıdır: nə qədər məsafə uzaq olarsa, maya d əyəri bir o qədər aşağı olar. İqtisadi mahiyyətinə görə nəqliyyat xərclərinin qruplaşdırılması nə vaxt ki, bir qrupda istehsal resurslar ı prosesində istehlak olunan eyni xərclər birləşir, bu dig
ər istehsal sahələrindən fərqlənir. Bu nəqliyyat xidmətinin daha çox əməktutumlu və fondtutumlu olması ilə bağlıdır. Məsələn, avtonəqliyyat mü əssisələrində maya dəyərinin kalkulyasiyasına bir çox elementlər daxil edilir: müxt əlif ödəmələrlə birlikdə əmək haqqı; yanacaq və yanacaq - yağlama materiallar ı; şinlərin işlənib aşınması və bərpası; texniki xidmət; istismar və əsaslı t əmir; amortizasiya; ümum-təsərrüfat, ezamiyyə və sair xərclər. Yük d əmiryolu daşınmalarına tariflər. Fəaliyyətdə olan dəmir yolu yük tarifl əribir çox amillərdən asılıdır: yükün növü, vaqonun yüktutumundan və yükgötürm əsindən istifadə dərəcəsi, göndəriş növü, hərəkət tərkibinin tipindən, da şıma sürətindən və s. Yükün növünd ən asılı olaraq tariflərin differensiasiyası nəqliyyat vasit ələrinin müxtəlif yüklərlə və müxtəlif xarakterlərə malik əməliyyatları yeriən yetirm əsi üçün eyni yüklənməsi ilə şərtlənir. Göndəriş və təyinat stansiyasında yükl ərin müxtəlifliyi eyni zamanda nəqliyyat məsrəflərinin ölçülərinə təsir göstərir. Tarif d ərəcələrinin ölçüləri vaqonların yükgötürmə və yerləşdirilməsi onların 470
doldurulmas ında daha yaxşı təmin və istifadə olunarsa (kömür, mineral tikinti materiallar ı) daşman məhsulları müqayisə olunacaq qədər aşağıdır. Lakin vaqonlar ın yük götürmə və tutumundan pis istifadə halında isə (maşınlar, avadanl ıqlar, heyvanlar daşman zaman) tarif dərəcələrinin ölçüləri daha yüksək olur. Gönd
əriş növlərindən asılı olaraq dəmiryol nəqliyyatı tarifləri aşağıdakılara bölünür: vaqonlara tarifl ər, konteynerlərə tariflər, kiçik və aztonnajlı göndərişlərə tarifl
ər. Bu tarifl ərdə fərqlər daşınmanın maya dəyərinin müxtəlifliyi ilə müəyyən olunur. Vaqonlara tarifl ər sayılanlardan ən aşağısıdır. Onlar vaqon hesabı ilə mü əyyən olunur. Bu zaman onun yükgötürməsi və yük növləri üzrə yüklənmə d ərəcəsindən asılı olmayaraq tariflər verilir. Konteyner tarifl əri o növ yüklərə aid edilir ki, o yükləri bilavasitə konteynerl ərdə daşımaq vacibdir. Konteynerlərdə və sistemlərdə (maye yüklər) da şman yüklər konteynerin yükgötürməsindən asılı olaraq tariflər differensial- la şdırılır. Kiçik göndərişlərə tariflər kiçik partiya yüklərin daşınmasında istifadə olunur v ə partiyanın çəkisindən asılı olur. D əmiryolu tariflərinin bütün sistemi, malgöndərən və malalanlar arasında qar şılıqlı iqtisadi münasibətlər şərh olunmuşdur və xüsusi tarif göstəricilərində, onlara əlavələrdə verilmişdir. Tarif üzrə rəhbər göstəricilərdə yüklərin müxtəlif m əsafələrə daşınması haqları üzrə hazır hesablama cədvəlləri verilmişdir. N əqliyyatda xərclərin ümumi artım şəraitində bu məlumatlara düzəlişlər edilməsi z ərurəti yaranır. Həmin düzəlişləri tariflərə artım əmsallarının köməyi ilə (xərclərin art ımını nəzərə almaqla) edilir. Tariflərə dair rəhbər göstərişlərdə ayrıca yerli yük da şıma və ölkələrarası-yükdaşıma məlumatlar da verilir. Belə ki, Azərbaycan respublikas ının nəqliyyatı keçmiş SSRİ - nin vahid nəqliyyat sisteminin bir hissə- sidir, ona gör ə də hər fraxt ilində ölkələrarası yükdaşmmasmm tarif siyasəti müzakir ə olunur və Tarif razılaşmalarının iştirakçıları olan MDB ölkələrinin d əmiryolu müdiriyyətlərinin tarif konferanslarında razılaşdırılır. Daşınmalara ödənişlər və əlavə əməliyyatlara görə (saxlanma, çəkilmə, yükl
ərin müşaiyət olunması) yığımlar istər malgöndərəndən, istərsə də malalandan alınsın bu ödənişlər taksirovka adlanır. Öd ənişin hesablanmasının düzgünlüyünə nəzarətin təmin olunması m əqsədilə onu göndəriş stansiyasında həyata keçirir, təyinat stansiyasında bu hesablamanın düzgünlüyü yoxlanılır, həmçinin yolda və təyinat stansiyasında h əyata keçirilən əlavə əməliyyatlar üzrə haqq almır. Hazırda Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC tərəfindən daxili, idxal, ixrac və tranzit daşımaların həyata keçirilməsi üçün şəffaf tarif siyasəti aparılır. Belə ki, MDB ölk ələrinin Dəmir yollarının 17 fevral 1993-cü ildə qəbul etdikləri Tarif Razılaşmasına əsasən hər il keçirilən Tarif Konfranslarında üzv ölkələr tərəfindən yeni fraxt ili üçün müvafiq d əyişikliklər və əlavələr edilərək, MDB üzvü olan ölk
ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq daşınmalar üzrə Tarif Siyasəti hazırlanır. 471
Tarif Konfransında qəbul edilən Tarif Siyasəti əsasında, “Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Beynəlxalq Tarif Siyasəti hazırlanır. MDB üzvü olan ölk ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq Yükdaşımalar üzrə Tarif Siyas əti Beynəlxalq idarələrarası müqavilə sayılır. Beynəlxalq Tarif Siyas ətinin müddəasına(1.2 bəndi) əsasən, MDB üzvü olan ölkələrin hər biri, öz iqtisadi maraqlarına uyğun olaraq, öz Tarif Siyasətində tariflərin artırılması və ya azaldılması üzrə müəyyən dəyişikliklər edə bilər. Bununla bağlı, Azərbaycan ərazisində marşrutlar və rejimlər üzrə baza tariflərinə aşağıdakı əlavə əmsallar t ətbiq edilmişdir: - idxal v ə ixrac daşımaları zamanı daşıma haqqları hesablanarkən (YHN 4403,4404,4407-4413 mövqeli taxta v ə taxta materiallarının, YHN 72,7301-7307 mövqeli qara metalların idxalından başqa) 1.5 əmsalı tətbiq olunur. - YHN 4403,4404, 4407-4413 mövqeli taxta v ə taxta materiallarının, YHN 72,7301-
7307 mövqeli qara metalların idxal daşımaları zamanı baza tariflərinə 1.2 əmsalı tətbiq olunur. - idxal v ə tranzit daşımaları zamanı xüsusi tarif tətbiq olunmayan neft və neft m əhsullarının tarif qiymətlərinə 1.2 əmsalı tətbiq olunur. - Yalama- Ələt marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.4 əmsalı, - Ələt –Yalama marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.00 əmsalı, - Ələt – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2 əmsalı, - Bakı Liman – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2 əmsalı, - dig
ər tranzit marşrutlar üzrə daşınan yüklərə - 1.00 əmsalı tətbiq edilir. - ARV, refseksiya v ə refkonteynerlərdə daşınan yüklər bütün marşrutlarla tranzit rejimind ə daşınarkən yalnız 1.2 əmsalı tətbiq olunur. Bundan
əlavə, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC ilə müqaviləsi olan yük ekspeditorlarının müraciətləri əsasında, yüklər digər alternativ marşrutlardan Az ərbaycan ərazisindən keçən marşrutlara və eləcə də alternativ nəqliyyat növl ərindən Azərbaycan dəmir yoluna cəlb olunarsa, həmçinin iri həcmli yüklər daşınmaya təqdim edilərsə, daşıma tariflərinə müvafiq güzəştlər verilir. Hazırda «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin 2017-ci fraxt ili üçün Beyn əlxalq yük daşınmaları üzrə Tarif Siyasəti və 2017-ci fraxt ili üçün Daxili Yükdaşımalar üzrə Tarifləri (Preyskurant) qüvvədədir. D əmir yolu sektorunun islahatı çərçivəsində bazar şəraitində yük daşımaları üzr ə dəmir yolunun işini xarakterizə edən göstəricilərdən istifadə etmək zəruriliyi meydana çıxmışdır. Onların hesablanmasında meydana çıxan problem heç də texniki hesablama- statistik t ərəfi ilə məhdudlaşmır. Bu onunla əlaqədardır ki, sahənin quruluşunun d əyişməsi ilə göstəricilərin özləri əlavə, tamamilə fərqli bir məna əldə edir, bundan başqa, həmin göstəricilərin təbiəti, rolu və strukturu ilə bağlı bir sıra problemlər meydana çıxmışdır. Bazar şəraitində yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işini 472
xarakteriz ə edən göstəricilər sisteminin seçilməsi vəzifəsi konsolidə olunmuş m əlumat, hesabat, göstəricilər və iqtisadi stimullar sisteminin yaradılmasından ibar ətdir. Belə bir sistem, ilk növbədə, bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı baxımından t ənzimləyici orqana qəbul edilmiş qərarların gəlirliliyini qiymətləndirməyə imkan verir; ikincisi, bu, makroiqtisadi mövqed ən dəmir yolu nəqliyyatında tənzimləyici t əşkilatların inzibati və təsərrüfat fəaliyyətinin düzgünlüyünə nəzarət etməyə imkan verir. D əmiryol nəqliyyatı xidmətlərinin maya dəyərinin azaldılması ehtiyatları kimi bel ə bir mövzu hələ də aktual mövzu olaraq qalır[10]. Bununla əlaqədar olaraq bu tarifl ərin (qiymətlərin) vasitəsilə elmi-texnikinin tərəqqininin təşviqinin möhk əmləndirilməsi, eləcə də tariflərdə (qiymətlərdə) məhsulların (xidmətlərin) istehlak d əyərinin, yüklərin daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyat xidmətlərinin keyfiyy əti və onun göstərilməsi səmərəliliyinin daha obyektiv olaraq əks etdirilm əsi sahəsində tədqiqatı davam etdirmək lazımdır. D əmir yolu nəqliyyatı infrastrukturun ən vacib sahəsi olmaqla iqtisadiyyatın bütün sektorları, texniki və iqtisadi imkanları və məhdudiyyətlər ilə bağlıdır. T ənzimləyici orqan tərəfindən iqtisadiyyatda yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı xidm ətlərinə tariflərin səviyyəsinə görə qəbul olunmuş qərarların səmərəliliyinin qiym ətləndirilməsi problemi yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı işinin parametrl əri və rejimi arasında səmərəli uyğunluğun yaradılmasını tələb edir. Bu çox ç ətin bir vəzifə olmaqla praktiki cəhətdən sırf rəsmi yolla həll edilə bilməz və sistemli t əhlilin predmeti sayılır. Görünür ki, onun həlli üçün bütün mövcud arsenalı - modellərin və onların sistemlərinin müxtəlif növlərini, təcrübəli ekspertl
ərin fikirlərini cəlb etmək lazımdır. D əmir yolu nəqliyyatının islahatları kontekstində yük tarifləri səviyyəsinin əsaslandırılması və onların tənzimlənməsi problemi davamlı olaraq aktuallaşır. Burada bel ə bir sual meydana çıxır ki, həmcins və müxtəlif tipli nəqliyyat xidm
ətlərinin keyfiyyətini kəmiyyətcə necə qiymətləndirmək olar, eləcə də dəmir yolu n
əqliyyatı ilə yükdaşıma tariflərində nəqliyyatdan kənar effekti və bir çox dig
ər amilləri əks etdirmək lazımdırmı. Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin hərtərəfli təhlilinə t ənzimləyici təşkilatların tariflərinin səmərəli tənzimlənməsi üçün zəruri olan elmi c əhətdən əsaslandırılmış metodoloji bazanın formalaşdırılması probleminin mühüm hiss əsi kimi baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq yükdaşıma üzrə d əmir yolu nəqliyyatının fəaliyyəti göstəricilərinin təhlili vahid bir inteqrasiya sistemini yarat malı və nəqliyyat prosesinin təşkili və icrası ilə bağlı yük daşımaları üzr ə dəmir yolu nəqliyyatının daxili istehsal fəaliyyətini xarakterizə edən göst əriciləri, həm də dəmir yolu ilə yüklərin daşınması üzrə son xidmətləri xarakteriz ə edən parametrləri əhatə etməlidir. Bu halda söhb ət yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin iki t ərəfdən: daxildən və xaricdən, xidmət təminatçıları (daşıyıcıları, dəmir yolu n əqliyyatı infrastrukturunun sahibləri) tərəfindən və yük daşımaları üzrə dəmir yolu 473
n əqliyyatı xidmətlərinin istifadəçiləri tərəfindən qiymətləndirilməsindən gedir. Buna müvafiq şəkildə, təhlil obyekti sayılan iki qrup göstəriciləri ayırmaq olar: daxili v
ə xarici, yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xidmət istifadəçiləri üçün göst ərilən xidmətin keyfiyyəti və daşımaların təminatı ilə bağlı, dövlətin milli t əhlükəsizliyi ilə bağlı, fövqəladə hallar ilə bağlı və s. Bundan əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı restrukturizasiyadan sonra bir çox operator şirkətlərə bölündüyünə görə, yəni hər hansı fəaliyyət göstərən şirkət bütövlükd ə şəbəkə üçün deyil, özləri üçün daha böyük iqtisadi səmərəyə nail olmağa cəhd etdiklərinə görə, yalnız bazar şərtlərinin nəzərə alınması, daha doğrusu, digər nəqliyyat növləri ilə rəqabət kifayət deyildir. Buna görə də, yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin təhlilinin aparılması prosesində sah ənin öz daxilində rəqabəti nəzərə almaq lazımdır. Cari iqtisadi v əziyyət yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının inkişafı üçün şərait yaradır. Bunlardan ən əsası ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın yükdaşıma sistemi ilk növb ədə, nəqliyyat xidmətlərinə tələbə adekvat olaraq yükdaşıma üzrə d əmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin maraqları baxımından inkişaf etdirilm əlidir. Beləliklə, müasir tələblərə və müvafiq beynəlxalq standartlara cavab ver ən dəmir yolu üzrə yükdaşıma bazarının monitorinqi və nəzarətiinin səmərəli göst əricilər sistemi vasitəsilə dəmir yolu ilə yük daşımaları sferasının sabit monitorinqinin z əruriliyi meydana çıxır. Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin müfəssəl təhlili strateji əhəmiyyətli suallara cavab verməlidir: - sah
ənin maliyyə sabitliyi üçün idarəetmənin digər bir modelinə keçid kifay
ətdirmi; - h
ər hansı təsbit olunmuş səviyyədə yükdaşıma tariflərinin dəstəkləmək üçün x
ərcləri gözlənilən səviyyəyə qədər azaltmağa kifayətdirmi; - yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xərclərinin azaldılması problemini h əll etməyin digər bir yolu, daha qısa və asan yolu varmı. Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin formalaşan göstəricilər sistemi, bir t ərəfdən, tənzimləyici orqana onların ölkə iqtisadiyyatına təsiri baxımından bu və ya digər qərarların gəlirliliyini və daşınan malların yekun qiym ətində nəqliyyat xərclərinin azaldılmasına yönəldilmiş dövlət siyasətinin h əyata keçirilməsi mümkünlüyünü qiymətləndirməyə imkan verməlidir, digər t ərəfdən, yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin m əmnunluğunu, xidmətlərin keyfiyyətini, onların qiymətini və əlçatanlığını qiym ətləndirən göstəricilər daxildir. D əmir yolu üzrə yük daşımalarının işinin göstəriciləri sistemini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: - sah
ədaxili göstəricilər; - yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin xarici tərəfini xarakterizə ed ən xarici göstəricilər; - d əmir yolu üzrə yük daşımaları sahəsində tarif göstəriciləri sistemi. 474 |