Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
Yüklə 1,94 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bolğşaə Sovetskaə gnüiklopediə. Ill cild, 1926, səh.437 (rus dilin də). Bax
- : İsmayılov l.Z. Azərbaycanmn XX əsrdə dövlətçilik siyasəti məsələləri, B., 1995, s. 14-24. 161
Yuxanda deyildiyi kimi, ermənilər öz ərazilərini ən əvvəl Türkiyə əraziləri hesabına genişləndirmək istəyirdilər və XX əsrin əvvəllərində Rusiyanın diplomatik sənədlərin də «Türkiyə Ermənistanı» üslubu tez-tez işlənirdi. Türkiyə nin Qars vilayətində ermənilərin ağlasığılmaz vəhşiliklərlə türklərə qarşı apardıqlan hərbi əməliyyatlar bunun sübutu dur. Ermənilərin Türkiyə ərazisində törətdikləri vəhşiliklər haqqında yunanlar vaxtilə belə yazmışlar: «Türk ordusu qar şısında geri çəkilən silahlı ermənilər ətrafdakı müsəlman kəndlərini yer üzərindən silərək hər bir şeyi atəş və qılınc dan keçirir, təsəwürəgəlməz bir dəhşət və fəlakət törədirdi lər». «Qalib» erməni ordusu qənimətləri, yəni süngü ucuna taxılmış uşaqlarla keçdikləri yolların ətrafına çılpaq soyun- durulmuş müsəlman qadınlarını düzürdülər. Bu cəhənnəm əzabında huşunu itirmiş qadın və uşaqların ürəkparçalayan iniltilərini, onların ümüdsiz nalərini dinləmək üçün adamın dözümü olmalıdır. Səksən iki kənddən ibarət bir sancaq bu təsvir edilən fəlakətə düçar olmuşdur. İndi bütün Qars vi layəti nəhəng bir qəbristanlığı xatırladır ki, onun hər bir daşı həmişəlik insan simasım itirmiş erməni quldurlarının vəhşi likləri, əxlaqsızlıqları və həyasızlıqları barədə şahidlik edə bilər1». Güney Qafqazda üç cümhuriyyət - Azərbaycan, Gürc üstan və Ermənistan (Ararat respublikası adlanırdı) yaradı larkən sonuncu iki qəzadan (İrəvan və Eçmiadzin) ibarət idi. 1918-ci ilin sonunda isə (Türkiyə Mudras sazişinə əsasən Qafqazı tərk etdikdən sonra) Ermenistan ərazisi 17500 kvad rat milə2, əhalisi isə 1,510 min nəfərə çatdırıldı. Bu əhalinin 595 min nəfəri erməni, 575 min nəfəri isə Azərbaycan türkü l 2
Mil - ingilis uzunluq vahidi 1 mil = 1852 m idi1.
Güney Qafqazda üç müstəqil respublika yarandıqdan sonra Ermənistan Zəngəzur və Dağlıq Qrabağı özünə birləş dirmək hesabına «Böyük Ermənistan» yaradılması planının icrasına başladı. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhu riyyəti iki ilə yaxın davam edən hakimiyyəti dövrü Erməni stan-Azərbaycan münasibətləri gərgin olaraq davam etmiş dir. 1918-ci ilin 31 martında Bakıda başlanmış və azəri türklərinə qarşı 3 gün davam edən qırğın zamanı erməni- daşnaklar tərəfindən 15 minə qədər silahsız azərbaycanlı, qoca və uşaq qətlə yetirilmişdir. Bu qırğın zamanı əldə edilmiş «Qələbo»nin nəticəsində Bakıda erməni-rus bolşe vik rejimi yaradılmışdı və bu hakimiyyət 1918-ci ilin 25 ap relində «Bakı kommunası» adlandırılmışdı. Bakıda 1918-ci ilin martın sonuncu günü qırğın başlandıqda şəhərdə olmuş və sonralar mühacirət etmiş Hüseyn Baykara yazmışdır: «Bu barədə mənim üçün yazmaq olduqca ağırdır. Türk qadınları saç-saça bağlanaraq, çılpaq gəzdirildikdən sonra müxtəlif şəkildə təcavüzlər, öldürmələr və daha başqa cinayətlər... Təcavüzlər bununla bitmədi. Erməni və rus könüllü dəstələ ri Şamaxı, Səlyan, Kürdəmir, Quba Lənkarana da hücum etdilər, bu yerlərdə də Bakıda olduğu kimi qırğınlar, talanlar və tarixdə görülməyən cinayətlər törədildi2». Belə qırğını erməni-daşnaqlar Nəvahido də törətdilər3. Stepan Şaumyan Moskvaya 1918-ci ilin 24 mayında göndər diyi hesabatında yazmışdı ki, Bakıda mart hadisələri zamanı 3-4 min nəfər milli (daşnak) dəstələri iştirak etmişdir.
Bakı Kommunasmda rəhbərliyi öz əlinə almış Stepan Şaumyan azəri türklərinə deyirdi: «Sizə Azərbaycan istiqla liyyəti yerinə bir məzarlıq bəxş edəcəyəm»1. Bakı Kommunası rəhbərliyində S.Şaumyandan əlavə Q.Korqanov, M.Korqanov, A.Boryan, S.Kostandyan, A.Boq- danov, T.Amirov fəal işləyirdilər. Bakı Kommunası (Xalq Komissarları Şurası adlanırdı) dövrü Bakınm komendantı Avakyans, Hərbi ştabın rəisi Avetisov (Avetisyan), Bakıda fövqəladə komissarlığın sədri isə S.Ter-Petrosyan olmuşdur. Daşnaq Ermənistanın ilk baş naziri Ovanes Kacaznuni 1923-cü ildə yazdığı «Daşnaksütyuna bir iş qalmadı» adlı kitabında 1918-ci ilin mart qırğınını nəzərdə tutaraq açıqca sına yazmışdı: «Bakının erməni əhalisinin təhlükəsizliyi mövqeyindən «Müsavat» hakimiyyətindənsə bolşevik haki miyyəti daha əlverişli idi və ona görə də biz yerli bolşevik lərlə sıx əlaqədə idik»2. Azərbaycan xalqı ilə əlaqəsi olmayan Bakı Kommuna- sını S.Şaumyan Rusiyanın bir vilayəti elan etmişdi və bu ha kimiyyət uzun müddət yaşaya bilməzdi. Süni yaradılmış bu qurumdan Bakını 1918-ci ilin 15 sentyabrında Türkiyə ordu su və Azərbaycan hərbi qüvvələri azad etdilər. Erməni daşnaklar öz terror hərəkətlərini bundan sonra da davam etdirdilər. Xalq Cümhuriyyəti dövrü Azərbaycan hökumətinin başçısı olmuş Fətəli xan Xoyskini və Nəsib bəy Usubbəylini erməni terrorçulan 1920-ci ilin iyulunda Tiflisdə, hökumətin naziri olmuş Behbud ağa Cavanşiri isə İstanbulda qətlə yetirdilər. Daşnak Ermənistanı da Rusiyanın XI ordusunun gücü ilə sovetləşdirildikdə bu ordu Zəngəzur vilayətini Erməni- 2
21
stana bağışladı. Bu paydan ruhlanan ermənilər ən əvvəl Er mənistanda yaşayan azərbaycanlılan oradan sıxışdırmağa başladılar. Sovet hakimiyyəti illərində Ermənistanda yaşayan azər baycanlıları buradan köçməyə məcbur etmək üçün cürbəcür tədbirlər həyata keçirilirdi. Bu tədbirlərdən biri azərbaycan lılar üçün ana dilində məktəblərin açılmaması olmuşdur. 1927-ci ildə Basarkeçər dairəsində azərbaycanlıların yaşa dığı 32 kənddən yalnız 16-da köhnə və darısqal binalarda ibtidai məktəb və iki qiraətxana var idi. Bütün bu 32 kənd üçün 13 çarpayılıq bir xəstəxana və bir ambulatoriya mövcud idi1. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində azərbaycanlı lara qarşı erməni terroru əsasən Azərbaycanda güc nazirlik lərinə soxulmuş erməni daşnakların bilavasitə iştirakı ilə təşkil olunmuşdur. Rusiyanın XI ordusu 1920-ci ilin 27 aprelində Azər baycan sərhədlərini keçərək Bakıya daxil olduqda bu ordu ilə Bakıya gələn Anastas Mikoyanın şəxsi göstərişi ilə şə hərdə «Qarət həftəsi» keçirilmişdi: müsəlmanların evlərinin talan edilməsi və müqavimət göstərənlərin güllələnməsi həyata keçirilmişdi. 1920-ci ilin aprelin sonundan 1921-ci ilin avqustuna qədərki dövrdə Azərbaycanda 48 min müsəlman qırmızı ter rorun qurbanı olmuşdur. O cümlədən 12 azərbaycanlı gene ral, 27 polkovnik və podpolkovnik, 460 nəfər aşağı rütbəli azərbaycanlı zabit məhv edilmişdir ki, bunların da əksə riyyəti erməni daşnakların bilavasitə iştirakı ilə edilmişdir. Erməni terroristləri vaxtı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamanı üzvü Ərəş mahalının bəylərbəyi Əşrəf bəy Tağı- yevi 20-ci illərin əvvəllərində qətlə yetirdilər. Vaxtilo Vedi- basarda işləmiş Abbasqulu bəy, Xəlil, Qəmlo və Fotullah Bax: «Azərbaycan» qəzeti, 16 sentyabr 2001-ci il. 163 Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|