231
1) açıq inflyasiya azad qiymətlər şəraitində əmələ gəlir və onun
səviyyəsi cari ildə qiymətlərin orta səviyyəsindən əvvəlki ildə
qiymətlərinin orta səviyyəsini çıxmaq və alınan nəticəni əvvəlki ildə
qiymətlərinin orta səviyyəsinə bölməklə müəyyən olunur;
2) gizli inflyasiya malların yox olması şəraitində özünü göstərir, yəni
əmtəə bazarında defisit yaranır. Belə inflyasiya növü bütün iqtisadi
sistemlərdə müşahidə oluna bilər və onun səviyyəsini müəyyən etmək çox
qəlizdir. Burada bir neçə göstəricilərdən istifadə olunur: iqtisadiyyatda
kəsirin səviyyəsi, dövlət qiymətlərinin gizli bazar qiymətləri ilə
mütənasibliyi, defisit malın axtarılmasına sərf olunan vaxt itkiləri və s.
Ümumiyyətlə inflyasiya səviyyəsinin göstəriciləri kimi qiymət
indeksləri çıxış edir. Dövlət qiymətlərin səviyyəsini birbaşa müdaxilə yolu
ilə tənzimləyir.
İnflyasiyanın qarşısını almaq məqsədilə iqtisadi siyasətin iki tipindən
isifadə olunur:
- büdcə kəsirinin azalmasına, kreditlərin verilməsində məhdu-
diyyətlərə, pul emissiyasının saxlanılmasına yönəldilmiş siyasət;
- əmək haqqının, qiymətlərin artımını və gəlirlərin indeksləşməsini
əlaqələndirmək məqsədilə gəlirlərin və qimətlərin tənzimlənməsi siyasəti.
İstehsal amilləri üzrə ( onların içərisində əsas yeri əmək tutur) yeni
yaradılmış dəyərin bölgüsü birbaşa dövlətin maliyyə-kredit və vergi
mexanizmindən nə dərəcədə istifadə etməsindən asılıdır.
Sahibkarların və muzdlu işçilərin gəlirlərin tənzimlənməsində
əhəmiyyətli rolu dövlət vergiqoyma sistemi oynayır.
İşəgötürənlərin işçilərə əmək haqqını zərf formasında verməsini və
bununla da gəlirlərin müəyyən hissəsinin vergiqoymadan yayınması
232
imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün əmək haqqı fondundan vergi faizini
azaltmaqla və azalan hissəni gəlir əldə edənlərdən tutulan vergilərə əlavə
etməklə büdcəyə daxil olan vəsaitləri artırmaq olar. Hələ ki, fəaliyyət
göstərən vergi siyasəti məşğulluğun və əməyin ödənilməsinin elə
növlərinə təsir edir ki, bunun nəticəsində ölkənin gələcək inkişafını
müəyyən edən sahələrdə (elm və mədəniyyət) sərf olunan əmək hörmətsiz
və az ödənişli sayılır.
Vergi mexanizmini qaydaya salmaq məqsədilə iqtisadiyatın sektorları
arasında vergi yükünü yenidənbölmək lazımdır. Burada istehsal
müəssisələrindən vergi yükünün maliyyə və ticarət sferalarına keçirilməsi
nəzərdə tutulur, harada ki, vergi tutulmalarının özünü doğrultmayan aşağı
səviyyəsi müşahidə olunur.
Müasir şəraitdə gəlirlərin daha ədalətli bölgüsü iqtisadi artımın zəruri
şərtidir. Bunun əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
- yüksək təminatlı əhali qrupları əmanət və milli iqtisadiyyata
investisiya qoyuluşuna deyil, əksinə kapitalın ixracına və import malların
istehlakına meyllənirlər;
- aztəminatlı əhali qruplarının gəlirlərinin artırılması milli istehsalın
inkişafını, investisiya fəaliyyətini və səmərəli məşğulluğu stimullaşdırır;
- əhalinin böyük hissəsinin gəlirlərinin azalması ilə yanaşı səhiyyə və
təhsil
xidmətlərindən
istifadənin
zəifləməsi
əmək
ehtiyatlarının
keyfiyyətini kəskin şəkildə aşağı salır;
- gəlirlərin bölgüsünə eyni qaydada yanaşma – müsbət psixoloji
amildir. Əgər əmlak baxımdan qeyri-bərabərlik və müxtəlif əhali qrupların
gəlirləri arasında fərqlər artacaqsa, bu cəmiyyətin kəskin təbəqələşməsinə
səbəb olacaq.
233
Fəsil 7
ƏMƏK BAZARI VƏ ONUN ƏHALİ
GƏLİRLƏRİNİN FORMALAŞMASINA TƏSİRİ
7.1. Əmək bazarının mahiyyəti və xüsusiyyətləri. Əmək bazarının
subyektlərinin iqtisadi maraqları
Bazar sistemində öz əhəmiyyətinə görə əmək bazarı xüsusi yer tutur.
Bu bazarda muzdlu işçilər və onları işə götürənlər bərabər hüquqlu
partnyorlar kimi çıxış edirlər, yəni hər iki tərəf öz şəxsi arzu və istəyinə
görə qarşı tərəfi seçmək hüququna malikdirlər.
Əmək bazarı dedikdə, azad razılaşma əsasında işçi qüvvəsinin alğı-
satğısı ilə bağlı sövdələşmə yeri, məkanı başa düşülür. Burada başlıca
məsələlərdən biri işçi qüvvəsinə tələb və işçi qüvvəsinin təklifi, habelə işçi
qüvvəsinin dəyəri olan əmək haqqının müəyyən edilməsidir.
İş qüvvəsi əmtəəsinin qiyməti ona olan tələb və təklifin təsiri ilə
yanaşı, iş qüvvəsi dəyərinin təsirini də özündə əks etdirir. İş qüvvəsi
dəyərinin aşağı səviyyəsi onun özünün və ailə üzvlərinin yaşaması və iş
qabiliyyətinin təmin edilməsi üçün zəruri olan həyati vasitələrinin dəyəri
234
ilə müəyyən olunur. Yuxarı səviyyəsi isə işçinin sosial-mədəni tələblərinin
ödənilməsi üçün zəruri olan məbləğin səviyyəsini də özünə daxil edir.
İşçi qüvvəsinin təklifini əmək qabiliyyətli işçilər (iş axtaranlar), təlabatı
isə işəgötürənlər müəyyən edir. Təklif və tələbat əmək bazarının tutumunu
müəyyənləşdirir.
Əmək bazarı digər bazarlardan fərqli olaraq müəyyən xüsusiyyətlərə
malikdir. Bu xüsusiyyətlər əməyin, iş qüvvəsinin öz təbiətindən irəli gəlir.
Həmin xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Əmək bazarında digər bazarlardan fərqli olaraq əmtəə kimi çıxış
edən iş qüvvəsinin alqı-satqısı, mövcud sövdələşmə prosesi bir anda baş
vermir. Bu proses müəyyən dövrü əhatə edir.
2. İş qüvvəsi əmtəəsinin istehlakı iş qüvvəsinin psixofizioloji sərfi ilə
müşaiyət olunur.
3. İş qüvvəsi əmtəəsinin alqı-satqısında o bazar münasibətlərinin
sosial-iqtisadi daşıyıcısı kimi çıxış edir.
4. Əmək bazarı üçün mikroiqlim, əmək münasibətləri səciyyəvidir.
5. Əmək bazarına məşğulluq problemlemləri və əmək qanunvericiliyi
xasdır.
Əmək bazarının spesefik cəhəti kimi iş qüvvəsinin təklifinin iş
qüvvəsinə olan tələbi müntəzəm şəkildə üstələməsini qeyd etmək olar.
Əmək bazarının subyektlərinin maraqları biri-birindən fərqlidir. Bu
maraqlar aşağıdakıları əhatə edir:
1. İşəgötürənlər əsasən yüksək ixtisaslı və təcrübəli işçilərə böyük
ehtiyac duyurlar. Bu meyyar üzrə iki yanaşma mövcüddur:
- birinci yanaşma işçilərin spesifik səriştələrini tələb edir, yəni onların
spesifik funksional və şəxsi səriştələri;
Dostları ilə paylaş: |