Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

177 

 

Azerbaycan  halıları  teknik  ve  sanatsal  özellikleri  açısından  dört  tipe 

ayrılabilir: Kuba-Şirvan, Gence-Kazağh, Karabağ ve Tebriz. Her tip kendi içerisin-

de  gruplara  ayrılır.  Kuba  ve  Abşeron  grupları  geometrikleştirilmiş  motiflerin 

karmaşıklığı ve inceliği ile farklılık gösterir. Şirvan halıları çoğunlukla bir merkezi 

çizgi üzerinde yerleşmiş birkaç madalyondan oluşur. Gence- Kazağh halıları daha 

basit, 

büyük  ve  çok  geometrikleştirilmiş  bitkisel  ve  hayvan  motiflerinden  oluşan 

kompozisyonlara sahiptir. 

Bu  halılarda  az  ve  çoğu  zaman  kontrast  renkler 

kullanılır. Karabağ halılarında zengin biçimli ve çoğunlukla madalyonlar oluşturan 

bitkisel motifler hâkimdir. 

Bitkisel motifler Tebriz tipi halılarda çok daha gelişmiş 

şekildedir. Tebriz halılarının kompozisyonu, çoğunlukla ince ajur desenli merkezi 

madalyona  sahip  orta  saha  ve  birbirine  sarılmış  bitkisel  motiflerle süslü birkaç 

bordürün yarattığı geniş bir bordürden oluşmaktadır. Bu halılarda sıcak altın tonları 

çoğunluktadır. Azerbaycan halılarının bu özellikleri yüzyıllar boyunca oluşmuş ve 

bugün de aynı şekilde kalmaktadır (Paşayeva, 2003: 85).  

Azerbaycan hal

ıları, Azerbaycan’ın rengârenk tabiatının bütün güzelliğini, 

semanın  maviliğini,  meşelerin  yeşilliğini,  dağ  yamaçlarının  elvanlığını,  karlı 

zirvelerin beyazlığını aksettirir (Yıldırım, 1994: 23). Diğer eşyalar da olduğu gibi 

halılarda ilk önce renk ve ışık kontrastları dikkati çeker. Zemin ve bordür renkle-

rinin, fon ve süslemesinin, kompozisyonunun, 

onun esas motifinin ve diğer detay-

la

rının ahenkli bir şekilde uzlaştırılması halının estetik güzelliğini meydana getiren 

hususlardır (Selçuk, 2007: 192). Azerbaycan halılarında ağırlıklı olarak kırmızı ve 

mavi ana renkleri ve yakın tonları kullanılmakla beraber, motiflerinde ve bordür-

lerde siyah, 

beyaz ve diğer çeşitli renkler kullanılmıştır. Al (kırmızı) renk en çok 

kullanılan renktir. Bundan sonra devetüyü ve beyaz gelir. Lacivert, açık mavi ve az 

yeşil başlıca renklerdir (Yıldırım, 1994: 23).  

2. 

Türk ve Azerbaycan Halı Sanatında Kullanılan Motif ve Desen Özellikleri 

Desen, 

kişinin duygu ve düşüncesini değişik bir yöntemle dışa vurmasını 

sağlayan bir unsur olduğu için dokumacılıkta önemli bir yere sahiptir. Bir doku-

mayı üreten kişinin duygu ve düşüncelerini ürettiği dokuma üzerinde oluşturduğu 

desende  yansıtmaktadır  (Aytaç,  2000: 31). Üretici  taşıdığı  duygu  ve  düşünceleri, 

çevresindeki olayları, objeleri, inançlarını vs. ilk çıkış noktasında dokumalara ak-

tar

mak yoluyla geleneksel desenleri oluşturmuştur. Dolayısıyla dokuma ve deseni, 

üreten toplumun bir aynası ve kimlik yansıtıcısı durumundadır (Aytaç, 2007: 16).  

Türk  halı  sanatında  motifler  bitkisel,  hayvansal ve geometrik olmak 

üzere üç ana grupta ele alınabilir.  

Bitkisel Motif: Süsleme motiflerinden olan bitkisel motifler, Türk Süsleme 

Sanatlarının temel unsurlarındandır. Bu motiflerden; çiçekler, yapraklar, meyveler, 

dal ve ağaçlar, bazen doğaya çok yakın, bazen de kökeni belli olmayacak biçimde 

stilize edilerek tek başına veya diğer süsleme motifleri ile birlikte yaygın biçimde 

kullanılmıştır (Uşak, 2008: 2).  

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

178 

 

 

 

Fotoğraf No: 12 Çiçekli Uşak Halısı (baklava Şemalı), 17. y. y. , Hamburg, Museum für 

Kunst und Gewerbe 

Kaynak: Yetkin, 1991: 103 

 

Hayvansal Motif: 

Türklerin zengin kültür hazinesinden insanlığa sunduk-

ları  eserlere  bakıldığında  ilk  göze  çarpan,  hayvan figürüdür.  Bilindiği  gibi  Orta 

Asya  bozkırlarında  yasayan  Türkler  için  hayvan  çok  önemlidir.  Kahramanlık, 

kuvvet,  bereket,  mertlik, 

bağlılık  gibi  değerlerin  sembolü  sayılmış  olan  hayvan, 

sanatkâra da ilham kaynağı olmuştur (Uşak, 2008: 2). Türk halı sanatı içinde yer 

alan  hayvan  figürlü  halıları  dokuyanlar,  hiçbir  görsel  sanat  eğitimi  almamalarına 

rağmen geçmişten itibaren gelişerek gelen estetik birikimle, görsel anlatım dilinin 

kavramsal özelliklerini halıların yüzeylerine yansıtmışlardır (Çiloğlu, 2007: 158).  

 

 

 

Fotoğraf No: 13XV. Y. Y. Anadolu “Horozlu” yün halı Konya Mevlana Müzesi 

Kanyak:

http://www. ges. gov. tr/makale_detay. php?newsId=19&page=all&language=tur&next=0 

 

Geometrik Motif: 

Türk  süslemesinde  olduğu  kadar  bütün  İslam  ülkele-

rinin bezeme sa

natlarında da büyük yeri vardır. Üçgen, kare, daire, dikdörtgen gibi 

geometrik formların birleşmesinden meydana gelirler. Başlangıç ve bitiş noktala-

rının belli olmaması nedeniyle İslam felsefesinin etkisi altında geliştiği kabul edilir. 

(

Uşak, 2008: 2).  

Orta Asya’da başlayan Türk halısının desen özellikleri geometrik biçimler, 

yıldızlar,  koçboynuzu,  stilize bitki ve hayvan motifleri,  İslamla  beraber  mihrab-

kandil-ibrik, zemin ve bordür renklerinin bir, 

dar ve geniş bordürlerdeki desenlerin 

farklı oluşu dikkati çeker (Yıldırım, 1994: 7).  

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

179 

 

 

Fotoğraf No: 14 Geometrik Örnekli Halı, 18. Y. Y. Sonu, İstanbul Türk ve İslam 

Eserleri Müzesi 

Kaynak: Yetkin, 1991: 85 

 

Azerbaycan  halılarındaki  süslemeleri  tarihi  bakımdan  dört  grupta 

incelemek mümkündür (Selçuk, 2007: 191–192): 

Birinci grup: 

Çok  asırlık  tarihe  sahip  olup,  yerli Zakafkasiya ve Ön 

Asya’da  ortaya  çıkmış  en  eski  süslemeler  motifleri  oluşturur.  Bu süslemeler 

Azerbay

can’ın tunç devri saksı ve meta ürünlerinde vardır.  

İkinci  Grup:  Orta  Asya  ve  Uzak  Şark  bölgelerinden  getirilmiş,  sonraki 

asırlarda  yerli  ustalar  tarafından,  onların  kendi  ananelerine  ve  dünya  görüşlerine 

uygun  olarak  çoğu  zaman  yeniden  işlenmiş  eski  ve  orta  asırlara  ait  süslemeler 

teşkil eder.  

Üçüncü Grup: 

Azerbaycan  halı  sanatına  burada  İslam  dininin  yayılması 

ile ilgili süslemelerin oluşturduğu motiflerden meydana gelir.  

Dördüncü Grup: 

Bu  süslemeler  motiflerin  sonraki  devirle  Şark  ülke-

lerinin tasviri sanatına Avrupa sanatının etki etmeye başladığı devirle ilgilidir.  

Azerbaycan’da motif med

eniyetinin kökleri neolitik dönemden başlayarak 

ilk orta çağlara, İslam dininin yayılmasından sonra ise kâmillik zirvesine ulaşmış-

tır. İslam medeniyeti döneminde sanata ve özellikle de motiflere çok büyük önem 

verilmiştir. Halılar tarihin bütün dönemlerinde olduğu gibi İslam medeniyetinde de 

hem  maddi  hem  de  manevi  bakımdan  insanların  hayatına,  dünya  görüşüne  daha 

çok  bağlı  olup,  dönemin  fikir  ve  inanışlarını  birleştiren  bir  sanata  dönüşmüştür 

(Asadova, 2009: 307).  

Azerbaycan  halı  kompozisyonlarında  birbirine  bağlı  iki  unsurdan  ibaret 

olan orta zemin bölümüne,  “arasaha”,  kenar suyu bölümüne ise “yelen” denilir. 

Zemin  ve  kenar  sular  genelde  halının  karakteristik  özelliklerini  ortaya  çıkartır, 

motifler onların kompozisyonunu tamamlar (Hamidova, 2009: 55).  

Azerbaycan ve Anadolu-

Türk  halılarının  zemininde  kullanılan  el  motifi, 

kenar  sularında  kullanılan  geometrik  karakterli  bezemeler,  yazıya  benzer 

süslemeler,  minare,  bulut motifi, 

üslûplaştırılmış bitki desenleri, benzer özellikler 

taşır (Deniz, 2007: 26).  

A

zerbaycan  halı  sanatında  ejder  motifinin  hem  eski  Türk  mitolojisinden 

gelen iyilik, su ve bolluk, 

bereket sembolü olarak işlendiği hem de Ateşperestlikten 

gelen kötülük, 

şer kuvvetlerin sembolü olarak işlendiği örnekler vardır (Paşayeva, 

2008: 1082; 

Paşayeva  ve  Paşayev,  2005: 103).  Ejderhalı  halıların  birçok  örneği 

Anadolu  camilerinde  bulunmuş,  daha  sonra  Türkiye  müzelerine  toplanmıştır. 

Doğal olarak aynı kompozisyon Anadolu'da da dokunmuştur. Bir kompozisyonun 

---