AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
37
“İsim cümlelerinin çekim ekleri” başlığı altında aşağıdaki konular isim
cümlelerinin çekim ekleri,
ismin son harfinin ince ve kalın oluş durumuna göre ayrı
ayrı izah edilerek örnek ve tablolarla gösterilmiştir.
1)
Birinci şahsın
tekil durumuna göre,
2)
Birinci şahsın
çoğul durumuna göre,
3)
İkinci şahsın tekil durumuna göre,
4)
İkinci şahsın çoğul durumuna göre,
5)
Üçüncü şahsın tekil durumuna göre,
6)
Üçüncü şahsın çoğul durumuna göre.
“
Sıfat” konusu; basit sıfatlar, türemiş sıfatlar, fiilden yapılan sıfatlar, birleşik
sıfatlar ve sıfatların dereceleri başlıkları altında incelenmiştir (s. 126-158).
“Türemiş sıfatlar” konusu, isimden türemiş ve fiilden türemiş sıfatlar olarak
iki gruba ayrılmıştır. Burada isimden sıfat yapan yedi çeşit ekten söz edilmiştir.
Bundan sonra yabancı dillerden Azerbaycan Türkçesine giren ve isimden sıfat
yapan ekler de şu şekilde verilmiştir:
Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden sıfat yapan bi-, na-, ba-
gibi önekler ve –dar, -kar, -baz
gibi son ekler çeşitli örneklerle anlatılmıştır (s.
133-134).
Arapçadan Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden sıfat yapan la- gibi
önek ve –î, -evî,
gibi son ekler çeşitli örneklerle açıklanmıştır (s. 134-135).
Rusça ve diğer Avrupa dillerinden Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden
sıfat yapan anti-, a- (anormal gibi) gibi önekler ve –izim, -ist, -evu, -l (forma-l
gibi), -loji, -tik, -ji
gibi son ekler çeşitli örneklerle izah edilmiştir (s. 136-137).
“Fiilden türemiş sıfatlar” konusu beş guruba ayrılarak şu şekilde anlatılmıştır
(s. 137-149):
1)
İsm-i Fail (etken ortaç): fiillerin normal ve edilgen köklerinin sonuna
gelen
–an ve
–en
ekinden söz edilerek bazı örnekler gösterilmiştir.
2)
İsm-i Meful (edilgen ortaç): fiillerin normal ve edilgen köklerinin sonuna
gelen
–
miş,
-ar/–er,
-acak/-ecek(-yacak/-yecek) eklerinden bahsedilerek çeşitli
örnekler verilmiştir.
3) Fiillerin kökünün sonuna gelen ve –a/-
edeğer anlamı veren ve genelde
gereklilik çekimi olarak kullanılan –malı/-meli ve –ası/-esi(-yası/-yesi) ekleriyle
fiiller
in normal ve edilgen köklerinden türetilen sıfatlar örneklerle anlatılmıştır.
Örnek:
Ohumalı makale (Okumaya değer/okunabilir/okunacak makale).
4) Etken ve edilgen fiil köklerine gelen –ma/-me
ekleriyle türetilen sıfatlar
anlatılarak çeşitli örnekler sunulmuştur. Süz-me yoğurt, dol-ma tüfeng gibi.
5)
Fiil kökünden sıfat yapan ve ism-i fail ve ism-i meful yapan eklerin
dışında kalan
–agan/-eyen,
-gan/-ken,
-ak/-ek,
-gin/-gun (-kin/-kun),
-yeci,
-uk,
-
cak/-cek,
-unc,
-c,
-
ım/-im/-um/-om,
-dik/-duk/-dig/-dug,
-e gibi ekler ve bunlardan
yapılan sıfatlar örneklerle anlatılmıştır.
“Birleşik Sıfatlar” konusunda Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde birisi
anadilin kendisinde diğeri ise Arap ve Fars dillerinden gelen iki çeşit birleşik sıfat
bulunduğunu belirten yazar, anadile ait birleşik sıfatları on üç grupta incelemiş ve
Arap ve Fars dillerinden gelen birleşik sıfatları ise iki madde olarak vermiştir (s.
150-154).
“Sıfatların Dereceleri” başlığı altında sıfatlar dört guruba ayrılarak
örneklerle şu şekilde anlatılmıştır (s. 155-158):
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
38
1)
Basit dereceli sıfatlar.
2)
Karşılaştırma bildiren sıfatlar: Bunlar
–rak/-rek ve
–dan/-den ekiyle
yapılan sıfatlardır. Örnek: yahşirak, peserek, yuhu baldan şirindir.
3) Üstünlük Derecesi: “en, çoh, lap ve oldukça” kelimelerinden birisiyle
karşılaştırması yapılan sıfatlardır. En gozel adam. Lap gozel kitap.
4)
Pekiştirme sıfatları: Sıfat olan kelimenin ilk hecesinden sonra “m, p, s, ve
r
” harflerinden uygun olan birisi getirilip daha sonra aynı sıfat eklenerek elde
edilir. Örnek: saps
arı.
5)
Sıfatın küçültme derecesi: Sıfat olan kelimenin anlamında küçültme ve
daraltma olan sıfatlardır. –imtil (gırmızımtıl), -tehr (gırmıztehr), -ımtırak
(
gırmızımtırak), ala (ala karanlık), -şın/şin (sarışın), açık (açık sarı).
6)
Sıfatın büyütme derecesi: Sıfat olan kelimenin sonuna -ca/-ce ekleri
getirilerek yapılan sıfatlardır. Yahşıca, balaca gibi.
“
Sayı” konusu, “miktar sayıları, sıra sayıları, kesir sayıları, miktarı belli
olmayan sayılar” başlıkları altında anlatılmıştır (s. 159-171).
Yazar, m
iktar sayılarının eşyanın adedini bildirdiğini ve bunun birden ona
kadar, onlar, yüzler, binler, milyon, milyar gibi
basit sayılar ve “kaç tane?”
sorusuna cevap veren ve
on beş,
yüz otuz sekiz gibi iki ve daha fazla sözle ifade
edilen sayılardan oluşan birleşik sayılar olmak üzere iki çeşit olduğunu
söylemektedir.
Ayrıca Azerbaycan Türkçesinde sayılan eşyanın cinsini ve birimini
gösteren sayma kelimelerinin de bulunduğunu belirterek bazılarını şu şekilde
vermiştir:
Nefer
: İnsanları sayarken kullanılır: Altı nefer insan.
Baş: Bu kelime önceleri yalnızca dört ayaklı hayvanlar için kullanılırken
sonraları bazen aile için de kullanılmıştır: Beş baş öküz, sekiz baş aile.
Aded/dene
: Birer birer sayılan cansız eşya için kullanılır: Altı dene alma, on
bir aded gar
pız.
Cüt: Üç
cüt
ayakkabı.
Dest: Bir
dest yorgan.
Deste
: İki deste güvirçin.
Gatar
: İki gatar turna.
Sap
: İki sap ip.
Göz: Dört
göz otak.
Sıra sayıları için–yanci, -yenci, -uncu, -üncü eklerinin kullanıldığı belirti-
lmektedir.
“Zamirler
” konusu “şahıs zamirleri, işaret zamirleri, soru zamirleri, belgisiz
zamirler” başlıkları altında geniş bir şekilde incelenmiş ve konu ile ilgili birçok
örnek verilmiştir (s. 172-195).
“Fiil
” konusu hakkında genel bir bilgi verildikten sonra yapıları bakımından
fiiller; “basit filler,
türemiş fiiller ve birleşik fiiller” başlıkları altında üç grup
olarak incelenmiştir (s. 196-205).
Burada basit fiil, bir kökten meydana gelen,
bir harfi değiştiğinde anlamı
kaybolan ya da değişen fiiller diye tarif edildikten sonra Azerbaycan Türkçesinde
altı yüze yakın basit fiilin bulunduğu belirtilmektedir.
“Bazı kelimelere çeşitli ekler ilave edilerek yapılır” diye tarif edilen türemiş
fiillerin tarihi geçmişinin basit fiillerden daha yakın olduğu ifade edilmektedir.
Azerbaycan Türkçesinde isim,
sayı, sıfat veya zamirlerin sonuna –la, -le, -laş, -leş,