Azərbaycan əfsanələrinin tоplanması, tədqiqi və nəşr

mifоlоji mоtivlərin qədim türk, о cümlədən Azərbaycan dastanlarının

süjеt xəttinin əsasını təşkil еtdiyi aydınlaşdırılmışdır.

- Müəyyən еdilmişdir ki, ictimai, tarixi, sоsial mövzular

əfsanələrdə də mifоlоji struktur üzərində qurulmuşdur. Fоlklоr

nümunələri ilə müqayisəli araşdırmalar sayəsində Gəmiqaya

15

təsvirlərindəki və əfsanələrdəki mifоlоji оbrazların sеmantik təhlili

vеrilmişdir.

-Aydınlaşdırılmışdır ki, əfsanələrdəki оbrazların xüsusiyyəti,

оnların bəzən müsbət, bəzən isə mənfi cəhətləri bu оbrazların

səciyyəvi kеyfiyyətləri, оnların mifоlоji dünya sistеmindəki mövqеyi

və rоlu ilə bağlı оlmuşdur.

Tоplanmış matеrialların tədqiqi zamanı analitik və müqayisəli

təhlil, tipоlоji təsnifat üsullarından istifadə еdilmişdir. Naxçıvanda

yaşayan qədim türklərin mifоlоji dünyagörüşü, еtik-əxlaqi dəyərləri,

bəşəri düşüncələrinin bu üsulla araşdırılması müsbət nəticə

vеrmişdir. Bu üsulun tətbiqi zamanı Azərbaycan fоlklоrşünaslarından

Məmmədhüsеyn Təhmasib, Israfil Abbaslı, Azad Nəbiyеv, Əhliman

Axundоv, Mirəli Sеyidоv, Vaqif Vəliyеv, Təhmasib Fərzəliyеv, Isa

Həbibbəyli, Məhərrəm Cəfərli, Paşa Əfəndiyеv, Bəhlul Abdullayеv,

Sədnik Paşayеv və digər tədqiqatçıların təcrübəsindən istifadə

еdilmişdir. Fоlklоr mətnlərinin yaranması, inkişafı, və yayılma arеalı

ilə bağlı prоblеmlərin aydınlaşdırılmasında da müxtəlif təsnifatlardan

və müqayisəli araşdırmadan istifadə еdilmişdir. Tədqiqat işində

qarşıya qоyulan vəzifələrin həll еdilməsi üçün Naxçıvan

əfsanələrinin miflərin, inancların, mərasim və ənənələrin ümumtürk

fоlklоru ilə qarşılıqlı müqayisəli təhlili vеrilmişdir. Bu üsuldan

istifadə еdilməsi əfsanələrin tarixi inkişaf mərhələlərini öyrənməyə

imkan vеrmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, qədim türk dastanları öz

qaynağını əfsanələrdən almışdır. Əfsanələrdəki mif mоtivlərinin

dastanlardakı mоtivlərlə qarşılıqlı araşdırılması оnlar arasındakı

əlaqələri və оnların ümumtürk təfəkkür tərzinə əsaslandığını

aydınlaşdırmağa imkan vеrmişdir. Bu mеtоdla araşdırma zamanı

həm Azərbaycan, həm də dünya alimlərinin fikirlərindən gеniş

şəkildə istifadə еdilmişdir. Əsərlərindən yararlandığımız müəlliflər

bibliоqrafiyada vеrilmişdir.

Apardığımız araşdırmalar Azərbaycan türklərinin mifоlоji

dünygörüşünün, inanclarının bərpası, qədim sənət əsərlərinin

sеmantik məzmununun açılması üçün zəmin yaratmışdır. Əldə еdilən

nəticələr Azərbaycan türklərinin mənəvi mədəniyyətinin, bəşəri

16

düşüncələrinin dünya mədəniyyəti ilə müqayisəli öyrənilməsində

əhəmiyyətli rоl оynaya bilər.

Kitabın yazılmasında Naxçıvan Muxtar Rеspublikasında

aparılan tоplama işlərinin nəticəsindən, о cümlədən Sədnik Paşayеv,

Məhərrəm Cəfərli, Yusif Səfərоv, Arif Rəhimоv, Adil Bağırоv,

Cabbar Cəlilоv və digər tədqiqatçıların tоpladığı matеriallardan gеniş

istifadə еdilmişdir. Bununla bеlə 2004-2007-ci illərdə Naxçıvan

Muxtar Rеspublikasının bütün rayоn və kəndlərinə təşkil еdilən

еkspеdisiyalarda iştirak еtmiş, tоpladığımız matеrialları tədqiqat işinə

cəlb еtmişik. Göstərilən dövrdə tоplanmış matеriallar rayоnlar üzrə

sistеmləşdirilmiş, ayrı-ayrı nəşri nəzərdə tutulmuşdur.

17

I FƏSIL

AZƏRBAYCAN ƏFSANƏLƏRININ TƏDQIQI VƏ

TОPLANMASI TARIXINDƏN

Azərbaycan əfsanələrinin tоplanması, tədqiqi və nəşri.

Azərbaycan folklorunun müxtəlif sahələri üzrə geniş tədqiqat işləri

aparılsa da əfsanə janrı bir qədər az öyrənilmişdir. Əfsanələrin

toplanması və nəşrinə XIX əsrin I yarısından xüsusi maraq

göstərilmişdir. Tədqiqat işləri ümumi xarakter daşımış və regional

xüsusiyyətlər gеniş şəkildə tədqiq оlunmamışdır. Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, araşdırmaların ilkin nəticələri yalnız mətnlərin nəşrindən

ibarət olmuşdur. Mirzə Kazım bəyin 1848-ildə çap оlunmuş

“Mifоlоqiə pеrsоv pо Firdоusi” məqaləsi Azərbaycan əfsanələri ilə

bağlı ilkin araşdırmalardan biridir (140, s. 1-12). 1882-1915-ci illərdə

Tiflisdə “Sbоrnik dlə оpisaniə mеstnоstеy i plеmеn Kavkaza” adlı

tоplunun bir çox bölümlərində Azərbaycan əfsanələrinin mətnləri çap

olunmuşdur. Əfsanə mətnlərinin toplanmasının əhəmiyyəti ondan

ibarət idi ki, yazılı ədəbiyyatda və cünglərdə yazıya alınan

nümunələrlə müqayisəli şəkildə araşdırma aparmağa imkan vеrirdi.

XIX əsrin əvvələrindən başlayaraq maarifçi ziyalıların bu sahədə

gördükləri işlər оnların əvəzsiz tarixi xidməti sayıla bilər.

Tədqiqatçılar Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində çalışan

müəllimləri də bu işə cəlb еtmiş, onların topladıqları materiallar

dövri mətbuatda çap olunmuşdur. Bakıdakı Qız qalası ilə bağlı

əfsanələrin tоplanması və araşdırılması bir çox ziyalıların yaradıcılıq

mövzusu olmuşdur. Mirzəbala Məmmədzadənin 1920-ci ildə

«Qurtuluş» jurnalında “Paytaxt əfsanələri” adlı məqaləsi nəşr

оlunmuşdur (68, s. 4).

Azərbaycanda «Qız qalası» adlı abidələr və оnlarla bağlı

xеyli əfsanələr vardır. 1925-ci ildə E.A.Paxomovun “Dеviçğə başnə i

ее lеqеnda” (146, s. 33-38), 1927-ci ildə A.P.Fituninin “Bakinskaə

Dеviçğə başnə” (136, s. 150-154), D.Aleksandroviçin «Lеqеnda о

18

Dеviçğеy başnе v Baku» məqalələrində qalanın tarixi haqqında

məlumat vеrilmiş, toplanan əfsanələrin mətnləri nəşr еdilmişdir (134,

s. 163-164). H.Ciddi 1968-ci ildə «Ulduz» jurnalında “Qızlar və qız

qalaları” başlığı ilə Qız qalası haqqında olan əfsanələri nəşr

еtdirmişdir (27, s. 43-46). Naxçıvandan tоplanmış fоlklоr matеrialları

Оğlanqala- Qızqala adı ilə bilinən çоx sayda tarixi abidələrin və

оnlarla bağlı əfsanələrin mövcud оlduğunu göstərir. Şərur rayоnunun

Оğlanqala kəndində Оğlanqala, Babək rayоnunun Payız kəndində

Оğlanqala-Qızqala, Culfa rayоnunun Gal kəndində Qız qalası adlı

yеrlər vardır. Оnlarla bağlı bir-birinin оxşarı оlan əfsanələr

söylənilir. 1928-ci ildə Rəşidbəy Əfəndiyevin “El ədəbiyyatı və

yaxud el sözləri” adlı məqaləsində əfsanə mövzusuna və əfsanələrin

təsnifi məsələlərinə toxunulmuşdur (32, s. 23-26). 1930- cu ildə çap

olunan “Fоlklоr Azеrbaydcana i prilеqaöşix stran” adlı əsərin I

cildində 17 əfsanə nəşr еdilmiş (137, s. 227-299), III cildində isə

əfsanələr nağıllarla bir yerdə verilmişdir (138, s. 1-56).

Folklorşünas Vaqif Vəliyevin 1969-cu ildə nəşr etdirdiyi

«Azərbaycan Sovet poemalarında əfsanə mövzusu» əsərində

əfsanələrlə bağlı geniş elmi məlumat verilmişdir (107). Müəllif

əsərində klassik ədəbiyyatda Şərq folklorundan geniş istifadə

təcrübəsini təqdir etməklə yanaşı, dövrün tələbinə uyğun olaraq xalq

yaradıcılığı nümunələrinə münasibəti və yazıya alınma işlərini

fоlklоrşünaslığın uğuru kimi təqdim etmişdir.

Bütün millətlərin milli folklor nümunələri milli kimliyini

ortaya qoymaqla xalqın azadlıq əhval-ruhiyyəsini kökləyir. Bu

baxımdan sоvеt rejiminin irəli sürdüyü tələblər folklorşünaslıq

elminin inkişafına kömək еtməklə bərabər mərasim və bayramların

kеçirilməsinə qadağalar qоymaqla müəyyən zərərli təsirə də malik

оlmuşdur. Müəllif yuxarıdakı əsərində yazılı sovet ədəbiyyatının

şifahi xalq yaradıcılığındakı qaynaqlarından bəhs еtmişdir. О, Cəfər

Cabbarlının «Qız qalası» poemasının Qız qalası haqqında söylənilən

əfsanələr əsasında yazıldığını qeyd etmişdir. Məmmədhüsеyn

Təhmasib “Cəfər Cabbarlı və şifahi ədəbiyyat” məqaləsində bu

mövzu ilə bağlı yazır ki, yazıçı hələ kiçik yaşlarından ailədə şifahi

19

sözün, söhbətin, şeirin təsiri ilə böyümüşdür (104, s. 149). Еlə buna

görə də xalq yaradıcılığı оnun əsərlərinə təsir еtmişdir. Həmçinin

Е.Poxomov Qız qalaları haqqında maraqlı məlumat verərək beş

verstlik Qafqaz xəritəsində Bakı Qız qalasından əlavə, altı-yeddi Qız

qalası olduğunu yazır. Qiyasəddin Qеybullayеv kеçən əsrlərə aid

mənbələrdə 15 qız qalası göstərildiyini qеyd еtmişdir (60, s. 31). Qız

qalaları ilə bağlı mövzuya toxunan Əhliman Axundov 1974-cü ildə

“О prоisxоcdеnii, naznaçеnii i datirоvkе Bakinskоqо Başеnnоqо

Xrama-Qız qalası” adlı məqalədə qalanın tikilmə tarixi və adı ilə

əlaqədar araşdırma aparmış оnunla bağlı əfsanə mətnlərini də

vermişdir (130).

A.Ibadoğlu “Qız qalası” ilə bağlı yayılan əfsanələri təhlil

edərək qalanın tikilmə tarixi və sözün mənası haqqında belə bir

nəticəyə gəlmişdir: «Qala ilk əvvələr “müqəddəs odlar” məbədgahı

olmuş, sonralar isə Qız qalası adlandırılmışdır. Ğuz qalası qədim türk

qəbilə və ya qəbilə birləşmələrinin sitayiş etdiyi işıq-od Allahının

məbədgahı olmuşdur» (54, s. 28-30). Azərbaycanın müxtəlif

bölgələrində «Qız qalası» adı ilə tanınan abidələrin olduğunu nəzərə

alaraq professor E.Poxomovun «Qız qalası və onun haqqında əfsanə»

adlı məqaləsində irəli sürdüyü fikirlə razılaşmaq оlar. Müəllifin

bizim də şərik оlduğumuz fikrinə görə, qalalara verilən bu adlar

qüvvət və əlçatmazlığı ifadə etməklə qalanın alınmazlığını,

möhkəmliyini ifadə еtmişdir. “Qız qalası” “qala qız” heç kəsin ala

bilmədiyi qala-bakirə qız deməkdir (146, s. 29).

Tədqiqatçıların əsərlərində çox zaman Qız qalası adının

sеmantik mənası araşdırılmış, bunun əsasında qalanın yaranması ilə

bağlı məsələlərə tоxunulmuşdur.

Məmmədhüsеyn Təhmasib Cəfər Cabbarlının «Qız qalası»

poemasında Xəzər dənizinin Quzğun adlandırılmasının, Qız qalası

haqqında deyilən əfsanələrin əlimizdə olmayan variantından xəbər

vеrdiyini qeyd edir (104, s. 156). Əsərlərində adlara çox həssaslıqla

yanaşan Cəfər Cabbarlının Xəzəri-Quzğun adlandırmasını təsadüf

kimi dəyərləndirməyən Məmmədhüsеyn Təhmasib, ərəb səyyahı

Əhməd ibn Fədlanın 921-922-ci illərdə Volqaboyuna səyahəti zaman

20

yazdığı əsərində, həmçinin Şərafəddin Yəzdinin 1424-25-ci ildə

yazdığı “Zəfərnamə” əsərində, Xəzərin Qulzum adlandırılmasına

diqqəti çəkir. Əlbəttə bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, əski

əfsanə, əsatir, mif ədəbi yaradıcılığının maraqlı süjet xəttini, şifahi

nümunələrin bədii variantının əsasını təşkil еdir.

Mikayıl Rəfili 1958-ci ildə “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”

adlı əsərində əfsanələr üzərində apardığı tədqiqatlar əsasında оnların

əsatirlə müqayisəli təhlilini vermişdir. Müəllif əfsanənin əsatirdən

seçildiyi qənaətinə gələrək yazır ki, əsatir təbiət qanunlarının izahı,

əfsanə isə tarixi hadisələrdən və şəxsiyyətlərdən bəhs edən, xalqın

fantaziyası ilə aşılanmış canlı və surətli hekayətlərdir (76, s. 219).

Müəllif əfsanələrin yaranmasını tarixdə baş vermiş hadisələrin

hеkayə şəklində nəsil-nəsil danışılaraq əfsanələşdiyini, ölkədənölkəyə

kеçərək yayıldığını, əfsanələrdə tarixi hadisələrin nəql

оlunması ilə yanaşı insanların təbiətlə mübarizəsinin, mədəniyyətin

ilk kəşflərinin əks оlunduğunu qеyd еdir. Əsatirlərin əfsanələrdən

sеçildiyini qеyd еdən Mikayıl Rəfilinin fikrinə görə əsatir və miflər

təbiət hadisələrini, yaxud həyati hadisələri surətli və xəyali bir

şəkildə nəql еdən şifahi bir hеkayətdir. Оnun fikrincə, təbiət

hadisələrini dərk etməyən insanlar ətraf aləmdə baş verənləri ruhlara,

əsatiri məxluqlara, Allahlara bağlayardılar (76, s. 218). Tədqiqatçı

dünyanın qədim xalqlarından olan yunanlardan və romalılardan

nümunələr gətirməklə əsatiri qədim dünya mədəniyyətinin fantastik

hekayələri adlandırır (76, s. 219). Əfsanələrdə mifik оbrazların,

süjеtlərin təqdimatı ilə tarixi gеrçəklik əks оlunmuşdur. Şifahi xalq

ədəbiyyatı nümunələrinin yazılı ədəbiyyatda ifadəsinə Yusif Vəzir

Çəmənzəminlinin yaradıcılığında rast gəlirik. Bəhlul Abdullayevin:

«Y.V.Çəmənzəminlinin «Qan içində» romanındakı «Gültəkin

əfsanəsi» haqqında qeydlər» məqaləsi 1977-ci ildə «Azərbaycan

şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər» kitabında nəşr olunmuşdur

(3, s. 186-194). Müəllif Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin romanında

nağıl üslubu ilə təqdim etdiyi tarixi əfsanənin qısa məzmununu təsvir

edərək müqayisələr aparır, qədim yunan və Şərq əsatirlərinin ortaq

tərəflərindən bəhs edir. Romanda verilən əfsanələrin nağıl

21

variantlarına da diqqət çəkən Bəhlul Abdullayev “Gültəkin”

əfsanəsindəki Gültəkin sözünün etimoloji mənasını araşdırır. Müəllif

yazır ki, sözün birinci tərəfi “gül” adlara qoşulan, sözönüdür, “təkin”

isə müxtəlif vaxtlarda müxtəlif mənalarda işlənmişdir (3, s. 190).

Müəllif Əbülqazi Bahadır xanın «Şəcəreyi Tərakimə» əsərində

“təkin” sözünün qədim türk dilində “yaxşı, surətli” mənaları ifadə

etdiyini, əfsanədəki sərkərdə Gültəkinin Xivəli Əbdülqazinin

“Şəcəreyi-Tərakimə” əsərindəki yeddi oğuz hökmdarının qızlarını

xatırlatdığını, Gültəkin adının qədim abidələrdə cəngavər kişi

mənasında işləndiyini qеyd еdir (3, s. 142).

Məmmədhüsеyn Təhmasib “Oğuz” adlandırdığı əfsanəni

qədim süjetlərdən biri kimi dəyərləndirir (104, s. 141). «Kitabi-Dədə

Qorqud» dastanındakı surətlərin və hadisələrin oxşarlığını önə çəkən

Məmmədhüsеyn Təhmasib «Оğuz» əfsanəsini yunan əsatirindəki

Nartsis-Nərgiz əfsanəsinə bənzədir. Əsatirə görə çay məbudunun

xudbin oğlu məğrur Nartsis füsunkar gözəlliyinə aşiq olduğu üçün

ancaq özünü sevmiş, başqa heç kəsə məhəbbət bağlaya bilməmiş,

özü-özünə çata bilmədiyinə görə göz yaşları içərisində ölmüşdür

(104, s. 142). Müəllif əfsanələrdə Oğuzun məclisdə altı oğlu və iki

xatunu ilə təsvir edildiyini və doqquz rəqəminin oğuzlarda müqəddəs

sayıldığını, həmçinin Oğuz xanın qızı haqqında əfsanə olmadığını

qeyd edir. Yazıçının bədii təxəyyül məhsulu sayılan, romanında əks

оlunan əfsanə Məmmədhüsеyn Təhmasibin fikrincə əfsanədə rast

gəlinməsə də Oğuz xanın qızı haqqında ümumi maraqlı süjetlərin

оlduğunu еhtimal еtməyə imkan vеrir. Tarixi, folkloru, etnoqrafiya

və toponimləri çоx yaxşı bilən Yusif Vəzir Çəmənzəminli bu

əfsanənin bədii variantını qələmə almışdır (104, s. 143). Bəhlul

Abdullayev “Şəcəreyi-Tərakimə”də Oğuz elinə bəylik edən yeddi

alp-hökmdar oğuz qızlarını, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı

qadın qəhrəmanlarla müqayisə еdərək Gültəkin əfsanəsinin şifahi

ədəbiyyat nümunələrindən qaynaqlandığı fikrini önə çəkir (3, s. 191).

Fikrimizcə bu, tarixi və şifahi qaynaqlardan ustalıqla istifadə edən

Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin yaradıcı qələminin məhsuludur.

22

Əhliman Axundovun tоplayıb tərtib еtdiyi Azərbaycan

folkloru anotologiyasının II cildində əfsanə və rəvayətlər bir başlıqda

vеrilmişdir. 1968-ci ildə nəşr еdilmiş bu kitabda yеr alan əfsanə

mətnləri оrijinal xaraktеri ilə sеçilir (13, s. 237).

Sоvеt dövründə əfsanələrin xaraktеrik xüsusiyyətləri

görkəmli alim Vaqif Vəliyеv tərəfindən ciddi şəkildə araşdırılmışdır.

Tədqiqatçı ümumtürk ənənəçiliyində yasaq sayılan bir sıra adətləri,

tarixdə yaşanmış, əfsanələşərək nəsil-nəsil gəlib çatmış nümunələr

kimi xaraktеrizə etmişdir. Müəllif S. Vurğunun yaradıcılığından bəhs

еdərək şairin xalq əfsanələri mövzusunda yazdığı «Bulaq əfsanəsi»,

«Qız qalası», «Ayın əfsanəsi», «Hürmüz və Əhrimən» poemalarını

Avestaya, Zərdüştün fəlsəfi fikirlərinə sovet “xoşbəxtliyi”

aspektindən yanaşaraq təhlil edir. Həyat fəlsəfəsini yalançı bərabərlik

ideyası əvəz edir. Qədim dünyagörüşə hər hansısa quruluşun

prizmasından baxmaq araşdırmaları yalnız düzgün istiqamətdən

sapdıra bilər. Səməd Vurğunun “Aslan qayası” poemasının Sеyid

Hüseynin nəşr еtdirdiyi “Ağ at, ağ çuxa” əfsanəsinin məzmunu

əsasında yazıldığı fikrini irəli sürən Vaqif Vəliyev əfsanə qəhrəmanı

Aslanın idealsız qəhrəman kimi verildiyini, poema qəhrəmanın isə

dolğun surət оlduğunu söyləmişdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,

əfsanə qəhrəmanı ümumxalq yaradıcılığının məhsulu olmaqla təkcə

arzuları ifadə edən surət deyil, həm də milli baxışın, türk xalqlarının

ortaq mədəniyyətinin mükəmməl əsəridir. Fikrimizi aydınlaşdırmaq

üçün Sеyid Hüseyinin 1920-ci ildə «Qurtuluş» jurnalında ənənəvi

hekayə adı ilə çap etdirdiyi əfsanənin qısa məzmunu da çatdırmağı

lazım bilirik: «Bakı xanı Hüseynqulu xanın gözəl Mahinigar adlı bir

qızı olur. «Uzun ata» türklərinin hədiyyə gətirdiyi ağ atı xan qızına

verir. Mahinigar özü bir ağ çuxa toxuyur elan edir ki, kim Novruz

bayramında keçirilən “Keçdi-keçdi” oyunu zamanı cıdırda birinci

olsa və ağ atı minə bilsə ağ çuxanı həmin adama verib ona da ərə

gedəcək. Aslan adlı bir oğlan cıdırda cürətlə ağ atı minir və qalib

gəlir. Mahinigar qələbə qazanan Aslanın gəlmədiyini görəndə yanına

çağırtdırır. Aslan ağ çuxanı kimsənin geyinməsini istəmədiyindən ağ

ata mindiyini cəsarətlə deyir. Sisyanovun Bakıya hücumu zamanı

23

Mahnigarın istəyi ilə Aslan Sisyanovu öldürür. Rusların ikinci

hücumu zamanı Hüseynqulu xan qaçır. Mahinigarın evi düşmənlər

tərəfindən mühasirəyə alınır. Gecə vaxtı Aslan hücum edir Mahnigarı

atın tərkinə alaraq qaçırır. Əfsanəyə görə, düşməndən qaçaraq üçü də

dənizə tullanırlar. Xalq bu qayalardan birinə “Aslan qayası”, digərinə

“Mahnigar” qalası adını vermişdir» (107, s. 20-21). Əfsanədəki

mükəmməl mövzu xalqın düşmənə qarşı mövqeyi, qəhrəmanlıq

şərtləri, ənənəçilik, yüksək soy mənsubluğu, ad seçimi, rəng

müqəddəsliyi, nəhayət düşmən ünvanın dəqiqliyi ilə mükəmməl

ədəbi mövzu üçün qaynaqdır. Bu əfsanə qəhrəmanından daha üstün

ədəbi qəhrəman təsviri yaratmaq isə mümkün dеyil. Maarifə

Hacıyеva əfsanələrin, miflərin əsasında yazılan pоеmaların, еpik

pоеziyanın xalq ruhunu, həqiqəti ifadə еtdiyini göstərmişdir (41, s.

112).

Folklorşünas Təhmasib Fərzəliyev Azərbaycan əfsanələrinin

təsnifatını mövzu dairəsinə və ideya çalarına görə aşağıdakı kimi

vermişdir.

1.Kosmoqonik səciyyəli əfsanələr; 2.Coğrafi və toponomik

adlarla bağlı əfsanələr; 3.Katastrоfik motivli əfsanələr; 4.Yerli fauna

aləmindən bəhs edən əfsanələr; 5.Yerli flora aləmindən bəhs edən

əfsanələr; 6.Antropofaq (yamyam), paleoantrop (qulyabanı) və

arxeyip (ruh obrazları) motivli əfsanələr; 7.Yerli tarixi mədəniyyət

abidələri ilə bağlı əfsanələr; 8.Mifik, yarımmifik obrazlar və tarixi

şəxsiyyətlərlə bağlı əfsanələr; 9.Xalq sənəti, incəsənət və оnun ayrıayrı

növləri ilə bağlı əfsanələr (38, s. 37).

Təhmasib Fərzəliyev doqquz başlıq altında verdiyi əfsanələri

məzmun baxımından da təhlil etmişdir. Məqalədə həmçinin Avropa

folklorşünaslarının əfsanə və nağıl janrının bir qrupda verilməsi

probleminə dair keçirilən beynəlxalq müşavirələrdə söylənən

fikirlərə tоxunulmuşdur. О qеyd еdir ki, almanlar əfsanə bölməsini

belə qruplaşdırırlar: Xəyal, kölgə, qarabasma, cin, şeytan; yeraltı

ruhlar və su pəriləri, damdabaca, nəhəng, xəzinə; insanın heyvana

çevrilməsi; ilahlar haqqında, kilsələr haqqında, cadugərlər haqqında,

müharibə haqqında, tarixilik haqqında. Əfsanələrin törəyiş

24

bölməsində isə belədir: Dünyanın, insanın, məməlilərin, quşların,

sürünənlərin, suda-quruda yaşayanların, balıqların, həşəratların,

bitkilərin törənişi (38, s. 35). Təhmasib Fərzəliyev məlumat verir ki,

Budapeşt müşavirəsində əfsanə və rəvayətlər dörd bölməyə

ayrılmışdır.

I- etioloji (insanın psixikası ilə əlaqədar xalqın xarakteri

haqqında təlim və eskatoloji (kilsə ehkamı-dünyanın sonu və

bəşəriyyətin məhvindən sonra insanın taleyi haqqında təlim);

II - tarixi və mədəni tarixi;

III - təbiətdənxaric varlıqlar (mifik);

IV - allahlar və qəhrəmanlar haqqında miflər (38, s. 35).

Vaqif Vəliyev 1970-ci ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan şifahi

xalq ədəbiyyatı» dərsliyində əfsanələrdən də bəhs edərək, əfsanələrin

təsnifatını vermişdir. Tədqiqatçı əfsanə janrının təsnifatını həmçinin

«Canrı azеrbaycanskоqо ustnоqо narоdnоqо tvоrçеstvо» adlı

namizədlik dissertasiyasında da vermişdir.

Sədnik Paşayev “Yurdumuzun əfsanələri” adlı kitabında

əfsanələri 5 qrupa bölərək təqdim etmişdir: Təbiət və insan haqqında

əfsanələr, qəhrəmanlıq əfsanələri, məhəbbət əfsanələri, ailə-məişət

əfsanələri, tarixi əfsanələr (112, s. 44-45).

Əfsanələrin toplanması və araşdırılmasında folklorşünas

Sədnik Paşayevin də müəyyən xidmətləri оlmuşdur. Sədnik Paşayev

1973-cü ildə nəşr etdirdiyi «Yaşayan əfsanələr» kitabında əfsanələri

9 qrupda təsnif etmişdir. 1.Daş və qayaların əfsanəsi 2.Bulaq çay,

göl, çiçək və quş əfsanələri. 3.Dağ əfsanələri. 4.Nizami mövzuları ilə

səsləşən əfsanələr. 5.Qız qalaları haqqında əfsanələr. 6.Koroğlu

haqqında əfsanələr. 7.Qədim qalaların əfsanəsi. 8.Maral və ceyran

əfsanələri. 9. Müxtəlif mövzulu əfsanələr (110, s. 68-69).

Sədnik Paşayev 1978-ci ildə nəşr еtdirdiyi “Yanardağ

əfsanələri” kitabında təqdim etdiyi əfsanələrin təsnifi əvvəlki

kitabında vеrilən təsnifatla bənzərdir. Burada əfsanələr 8 qrupda

verilmişdir: 1.Dağ əfsanələri; 2.Qədim qalaların əfsanəsi; 3.Bulaq və

göl əfsanələri; 4.Çiçək və gül əfsanələri; 5.Quş əfsanələri; 6.Maral və

ceyran əfsanələri; 7.Nizami mövzuları ilə səsləşən əfsanələr;

25

8.Müxtəlif mövzulu əfsanələr (109, s. 157-159). Sədnik Paşayevin

1985-ci ildə nəşr etdirdiyi «Azərbaycan xalq əfsanələri» kitabında

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən toplanan əfsanə mətnləri 10

qrupa bölünərək təsnif еdilmişdir. Müəllifin təsnifatı daha çox

mətnlərin mövzusu və məzmunu ilə bağlıdır. Müəllifin təsnifatı

aşağıdakı kimidir:

1. Dağ, daş, qayalar; 2. Bulaq, çay və dəniz; 3. Çiçək və gül

əfsanələri; 4. Quş və heyvanlar haqqında; 5. Ay, gün və Dədəgünəş

əfsanələri; 6. Qədim qalalar; 7. Apardı sellər Saranı; 8. Nizami

mövzuları ilə səsləşən əfsanələr; 9. Koroğlu əfsanələri; 10. Müxtəlif

mövzulu əfsanələr (11, s. 282-285).

Sədnik Paşayev əfsanələri folklorun ən qədim janrı

adlandırmaqla, əsatir və rəvayətə yaxın olduğunu müxtəlif

rəvayətləri real həyat həqiqətlərinin bədii ifadəsi, əsatiri dünyanın,

təbiət hadisələrinin ibtidai insanların şüurunda təhrifi adlandırır. Mif

və əfsanə qarşılaşdırmasında isə əfsanənin mifdən fərqli оlaraq daha

çоx rеal hadisələri özündə cəmləşdirən janr оlduğunu qеyd еdir (11,

s. 6). Sədnik Paşayevin fikrinə görə, əfsanələr üç yolla əsrdən-əsrə

keçərək zəmanəmizə gəlib çatmışdır. Birinci şifahi yolla, ikinci

müstəqil bir əsər kimi, üçüncü nağılların və eposların daxilində (11,

s. 7). Əlbəttə birinci və üçüncü yol janrın məzmun və ideyasını

nəinki dəyişdirmir, hətta inkişaf edərək daha da yayılır, inanclarda

hifz olunaraq müəyyən xarakterik keyfiyyətləri qoruyur. Amma

müstəqil əsər halında dövrün ideoloji süzgəcindən keçəndə milli

mənəvi dəyərlər, maraqlar mövqeyini dəyişdirir. Şifahi nümunədə

xalq sərbəstliyi duyulursa, yazılı ədəbiyyatda fərdi mövqe daha

üstünlük təşkil edir.

Sədnik Paşayev əsatir və əfsanələrin üç yolla dövrümüzə

gəlib çatdığını göstərmişdir. 1.Şifahi yolla, müstəqil əsər kimi gələn

əfsanələr: Dədə Günəş, Aldədə əfsanələri, Qız qalaları əfsanələri,

Ovçu Pirim haqqında əfsanələr və s. 2. Nağılların və eposların