Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu

Ali taxtın ayaqlarında baĢqa oymaqların əmirləri özlərinə münasib [Ģəkildə] 
yüksəldilər. Bəziləri əmirlik və vilayət hakimi rütbəsinə çatdılar. 
Kama  çatmıĢ  [ġah  Təhmasib]  Hüseyn  xana  iltifat  göstərib,  onun  ardınca 
Fars  [vilayətinin]  Kərmsir  [Ģəhərinə]  adam
232
  göndərdi.  Onu  ali  orduya  gətirdilər. 
[ġah]  əmirül-üməralıq  mənsəbini  ona  və  Abdulla  xan  ibn  Qaraxan  Ustacluya
233
 
verdi.  [Onların]  hər  ikisi  Allahın  kölgəsi,  dinin  pənahı  olan  Ģahın  bibisi  oğlanları 
idi.
234
 
Hüseyn xan ürəyində Əmir Səfər Avəsiyə qarĢı kin bəsləyirdi. Hüseyn xan, 
əlahəzrət  [ġah  Təhmasibin]  xidmətinə  yaxınlığı  və  hörməti  olduğu  üçün  istəyirdi 
ki, Əmir Çəfərin vəzifəsini öz nəzarətçisi tutsun. 
[Hüseyn xan]  938-ci ilin məhərrəm  [ayında] (15.VIII - 13.IX.1531) [Əmir 
Səfəri]  öldürdü.  Öz  vəziri  olan  Əhməd  bəy  Nurkamal  Ġsfahanini  onun  yerinə 
qoydu.  Bu  əsnada  Həzrəti  xaqanın  (ġah  Ġsmayılın)  zamanında  alçaq  bir  yasavul, 
ondan  sonra  tərəqqi  edib,  eĢikağası  olan  və  Allahın  kölgəsi,  kama  çatmıĢ  ġah 
[Təhmasibin] hakimiyyəti zamanı əmirlik rütbəsinə çatan Ülamə Təkəlu üsyan elan 
etdi. 
Təkalu[lar]  arasında  iki-üç  nəfərin  Cuhə  Sultanla  qərəzi  vardı.  Cuhə 
Sultanın yüksəldiyi günlərdə qorçibaĢı Vəli bəy Tatar oğlu öz qərəzini izhar edib, 
Cuhə Sultanın qəsdində durmuĢdu. Cuhə Sultan istəyirdi ki, onu qabaqlayıb aradan 
götürsün. Ancaq Ülamə ehtiyatlı idi, elə ehtiyatsızlıq etmədi ki, yaxasını onun əlinə 
versin (B-257a). 
Pələng  ilində  (1530-cu  ildə)  Xorasana  yürüĢ  ortalığa  çıxdıqda  o  (Cuhə 
Sultan),  Azərbaycanın  əmirül-ümərası  idi.  300  nəfəri  Xorasana  cəza  dəstəsi  kimi 
göndərdi.  Aləmi  tutan  ordu  (ġah  Təhmasibin  ordusu)  qıĢlamaq  üçün  Ġsfahanda 
olarkən, Sam  mirzə və Hüseyn xan ġirazda ikən Ülamə Təbrizə gələrək, Təbrizin 
darğalığını  ələ  keçirmək  istədi.  ġahın  Təbrizdə  olan  xüsusi  atlarını  ələ  keçirdi. 
Bundan əlavə zərlə iĢləmək sənəti üçün alınıb, (M-233b) Təbriz zərlə iĢləyənlərinə 
tapĢırılan  Ģahın  bəzi  kənizlərini  öz  mülazimlərinə  verdi.  Təbriz  fərraĢxanasında 
olan  Ģaha  məxsus  rəsmlər  çəkilmiĢ  çadırı  çıxarıb  öz  baĢının  [üstünə]  vurdu.  ġah 
Təhmasibin  yaxın  adamlarının  Təbrizdə  və  o  ətrafda  qalmıĢ  sunukə  mallarına 
yiyələndi. Bununla bərabər Özkəmər bəy Zülqədər ilə müxalifət barədə söhbət edib 
Təbrizdən  çıxdı.  Bir-birinin  namusuna  təcavüz  etməkdə  həddi-hüdudu  aĢan,  buna 
təəssüflənməyən və bu səbəbdən parlər adlandırılan, dinsizlik və kafirlikdə məlum 
və  məĢhur  olan  Sarulu  tayfasının  adamlarından  bəzilərinə  seçmə  əmirlik  rütbələri 
verməklə hamısını öz tərəfinə çəkdi. 
Bu  xəbər  ordu  qərar  tutduqdan,  Təkəlu  [lar]  ın  fitnəsi  dəf  olduqdan,  hərbi 
hazırlıq  baĢa  çatdıqdan,  sarayda  əmirlər  və  vəzirlər  təyin  olunduqdan  sonra 
Ģərafətli  [ġah  Təhmasibin]  qulağına  çatdığı  vaxt  böyük  hökmdarın  xidmətində 
məsləhətləĢib, hamı belə qərara gəldi ki, Ülamənin üstünə hücum edib onu və onun 
bütün tərəfdarlarını cəzalandırsınlar. ġah Təhmasib   böyük   sürətlə   yola   düĢüb,   
neçə  günlük  yolu  bir  gecədə  qət  etdilər.  Həyat  camı  hələ  dolmadığı  (yəni,  əcəli 

---

çatmadığı)  üçün  [Ülamə]  bu  məsələni  baĢa  düĢüb  həmin  gecə  qaçdı.  Səhər  onun 
ordusu üzərinə hücum edildikdə, aparılması mümkün olmayan çadır və bəzi baĢqa 
Ģeylərdən  baĢqa  heç  nə  yerində  qalmamıĢdı.  Əmirlər  onun  ardınca  getdilər.  O, 
Vana  qaçdı  [və]  Sultan  Süleymanın
235
  baĢ  vəziri  Ġbrahim  paĢa  ilə  görüĢüb,  onu 
aldatdı. 
Onların  əhvalatını  sonra  yazacağam.  Xülasə,  ġah  [Təhmasibin]  ordusu 
Ülamə qaçandan sonra darüssəltənə Təbrizə təĢrif gətirdi. Fitrət vaxtında
236
 cəsarət 
edib vəzir Xacə Əxi bəyi, maarif adamlarını və məmurları əzabla öldürmüĢ Təbriz 
camaatını  cəzalandırdı.  Fiqhdən
237
  payı  olmayan  [lakin]  hikmət,  fəlsəfə,  heyət,
238
 
riyaziyyat və tibdə görkəmli alim olan Sədr Mir Qiyasəddin Mənsuru o mənsəbdən 
(sədrlikdən)  çıxarıb,  müasirləri  içərisində  fiqhdə  məĢhur,  ilahiyyatda  və 
möminlikdə  baĢıuca  olan  Mir  Müizəddin  Məhəmməd  Nəqib  Mir-Miranı  [onun 
yerinə] təyin etdilər. 
Bu qıĢlaqda aləm və aləm əhlinin Ģahzadəsi Əbül-qalib Sultan Məhəmməd 
mirzə anadan oldu.
239
 (B-257b) ġahzadəni böyük təntənə ilə Hüseyn xan ġamlunun 
evinə göndərib lələliyini ona tapĢırdılar. O, (Hüseyn xan ġamlu) böyük Ģadyanalıq 
etdi.  Bu  [hadisə]  mənim  (Əbdi  bəyin)  inkiĢafımın  baĢlanğıcı  oldu.  Çünki  Cuhə 
Sultan  hadisəsindən  sonra  Hüseyn  xan  Abdulla  xan  Ustaclunun  bibisi  olan  (Cuhə 
Sultanın) arvadı Xanxanımı özünə  aldı.  Bu  kəminənin (Əbdi bəyin) atası  məzkur 
xanımın  vasitəsilə  Cuhə  Sultandan  sonra  Hüseyn  xanın  ailəsinə  bağlandı.  O  isə 
mənə  təlim  və  tərbiyə  verib  məktəbə  göndərdi  və  ġeyx  Əli  ibn  Əbdülalinin 
Ģagirdliyinə  verdi.  Bu  yolla  məni  yüksəltdi  və  Ģahzadənin  «vəziri»  (baxıcısı) 
vəzifəsilə saraya göndərdi. Atam isə çox keçmədən vəfat etdi. Mən tək qaldığıma 
görə Hüseyn xanın adamları və onun vəzirləri ilə dolana bilmədim. Nəhayət, kitab 
və qovluğu bir yana ataraq, Ģahın dəftərxanasına gəlib, dəftər və vərəqlərlə məĢğul 
oldum. O tarixdən bu bəndənin adı hesabdarların siyahısına düĢdü. 
Balıq  ili  (mart.1532  -  mart  1533)  -  938-ci  ilin  əvvəlləri  və  939-cu  ilin 
axırları  (1531  -  1533)  da  Kürdüstanın  Bidlis  [vilayətinin]  idarəsini  Ruma  getmiĢ  
Ülaməyə    verdilər.  O,    Diyarbəkr  bəylərbəyisi    Fil  paĢa  ilə  birlikdə  Bidlis  və 
Ġmadiyyə hakimi ġərəf bəy Rujəki Kürdün
240
 [üstünə] gəldi.
241
 ġərəf bəy dünyanın 
pənahı  [ġah  Təhmasibin]  dərgahına  pənah  gətirərək,  nəvaziĢ  tapdı  və  xanlıq 
vəzifəsi ilə Ģərəfləndi. 
ġah  Təhmasib  Xoya  təĢrif  apardı.  Qaranqudərəyə  çatdıqda  Dəlu  Yadigar 
Rujəki  Bidlis  qalasından  gələrək  xəbər  çatdırdı  ki,  Fil  paĢa  topları  qoyub  qaçdı. 
Buna  görə  ali  ordu  Çuxursədə  hərəkət  etdikdə,  (M-234b)  [ġah  Təhmasib]  ġərəf 
xanı bəzi əmirlərlə birlikdə Bidlisə göndərdi və özü Təbriz qıĢlağına gəldi. 
Rumda  Sultan  Süleyman  Firəngistana  üz  tutdu  (yəni  yürüĢ  etdi).  [O], 
Allahın  kölgəsi,  kama  çatmıĢ  ġah  [Təhmasib1  tərəfindən  bir  qədər  [əvvəl] 
elçiliyə
242
  getmiĢ  Mehmandar  Habil  bəyi  Firəng  [istan]  yolundan  qaytarıb  ali 
dərgaha  yola  saldı  ki,  ġərəf  bəyi  tutub  [onun  yanına]  göndərsin.  Bu  söz  əlahəzrət 
[ġah  Təhmasibə],  əmirlərə  və  dövlət  xadimlərinə  ağır  gəldi.  Çünki  Ülamə  bu 

---