Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 37 §3. Frazeoloji semantika və maşın tərcüməsi sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtib prinsipləri Dilçilikdə dil universialiyası kimi qəbul edilən frazeolo- gizmləşmə dilin bütün struktur səviyyələrini əhatə edir. Əlbəttə, bu, hər bir dil səviyyəsində fərqli səciyyə daşıyan frazeologizm- ləşməyə müxtəlif strukturlu dil sistemlərində dil refleksiyasının təsiri də müxtəlifdir. Bunu bir tərəfdən hər bir dilin quruluşunun (arxitektonikasının) xüsusiyyəti ilə, digər tərəfdən isə müxtəlif dünyagörüşlü xalqların metaforik təfəkkürünün özünəməxsus- luğu ilə izah edən Z.R.Aqleeva yazır: “Doğrudan da, hər hansı etnosun nümayəndəsi obrazlı təfəkkürə, mənanı yenidən dəyişdirmək, dərk olunan obyektləri qarşılaşdırmaq və müqayisə etmək, eləcə də bunların əsasında dildə ümumbəşəri və hər bir etnos üçün qarşılaşdırılan linqvo-mədəniyyətlərə xas olan koq- nitiv-metaforik strategiyanı gerçəkləşdirmək qüdrətinə malikdir. Lakin müxtəlif strukturlu dillərin daşıyıcılarının obrazlı tə- fəkkürün assosiativ konfiqurasiyaları, məna dəyişmələrinin xa- rakteri, müqayisəli nitq təfəkkürünün etalonu, əlbəttə, (bu və ya digər dərəcədə, köklü və ya cüzi şəkildə) fərqlənir.” 1 Frazeoloji vahidlərin semantik xüsusiyyətlərinin tədqiqi əslində onun mənsub olduğu xalqın təfəkkür və düşüncəsinin in- kişaf mərhələlərinə işıq salmaq, onun tarixi ənənələrini, mədəni irsini, dil dünyagörüşünü öyrənmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Rus dilçiliyində frazeologiyanın müstəqil bir elm kimi tə- şəkkül və inkişafının 2 mərhələsi xüsusi qeyd olunur: klassik mərhələ – bu mərhələ frazeologizmlə sözün oxşar və fərqli cə- hətlərinin aşkarlanması, frazeologizmləşmə meyarlarının müəy- yənləşdirilməsi, frazeoloji təsnifatın semantik əsaslarının üzə çıxarılması, frazeoloji vahidlərin paradiqmatik və sintaqmatik 1 Аглеева З.Р. Фразеологизация сложноподчиненных предложений разнострук- турных языков как когнитивно-синтаксическая проблема. Автореферат диссер- тации на соискание учёной степени доктора филологических наук. Белгород, 2012, s.3 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 38 münasibətləri, tarixi inkişaf və müqayisəli-tipoloji öyrənilmə məsələlərinə, eləcə də frazeoloji leksikoqrafiya problemlərinə aydınlıq gətirilməsinə zəmin yaratmışsa, post klassik mərhələ (ötən əsrin 80-ci illəri) frazeoloji vahidlərə funksional-kommu- nikativ yanaşma ilə səciyyələnir. 1 “Dil cəmiyyəti üçün səciyyəvi olan dünya bölgüsünü, xü- susilə dünyanın dil mənzərəsini, troplar və tropomorflar vasi- təsilə fəaliyyət qabiliyyətini, semantik motivasiya tipini, eləcə də etimologiyanı və s.-ni fraza yaranma və motivasiyanın baş- lıca amilləri hesab etmək olar. Dil hadisələrinin məhz belə geniş fonunda idiomların əmələ gəlmə mexanizminin izah yollarını, onların mənalarının motivasiyasını və nitqdə işlənməsini ax- tarmaq lazım idi.” 2 Heç şübhəsiz, bu ideya ilə meydana atılan yeni dövrün araşdırıcıları (məs, V.N.Teliya) klassiklərin, xü- susilə V.Vinoqradovun fikirlərinə qarşı dururdular. Ünsiyyət yaratmaq funksiyası daşıyan dil yalnız insanın fikir və düşüncələrinin, istək və arzularının ifadəsinə deyil, həm də onun gerçəkliyə münasibətini – hiss və duyğularını, emosiya- larını ifadə etməyə xidmət edir. Bizi əhatə edən gerçəklik maraq və ehtiyaclarımızı, eləcə də bizim aləmə bağlılığımızı əks etdirir. Dilçiləri həmişə dilin insan fəaliyyətinin mətn vasitəsilə reallaşan müxtəlif cəhətləri maraqlandırmışdır. Elə buna görə də mətn bir sistem kimi çox zaman diqqət çəkmişdir. Məlumdur ki, müxtəlif növ mətnlər mövcuddur. Dilçilərin diqqətini ən çox bədii mətnlər cəlb etmiş və et- məkdədir. Bu mətnlərin əsas məqsədi müəyyən informasiya haqqında məlumatı ötürmək, təsir etmək funksiyasını yerinə ye- tirməkdir. Dildə insan amilinin ifadəsini əks etdirən antroposentrizm 1 Василенко А.П.Аспекты сематики фразеологизмов (на материале русского и французского языков). Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук, Орёл – 2011, c.11-12 2 Василенко А.П.Аспекты сематики фразеологизмов (на материале русского и французского языков). Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук, Орёл – 2011, c.12 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 39 dil və təfəkkürün qarşılıqlı təsiri, dil və cəmiyyət münasibətləri, dil və xalqın mənəvi-mədəni bağlılığı, milli təfəkkür və xalq ya- radıcılığı kimi məsələlərin həllində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Frazeoloji vahidlərin semantik aspektdən tədqiqi mənsub olduğu xalqın təfəkkür tərzini, onun inkişaf mərhələlərini, bu xalqın tarixi-mədəni ənənələrinin, dil özəlliklərinin öyrənilmə- sində mühüm rol oynayır. Frazeoloji vahidlərin dilin milli simasını əks etdirdiyini nəzərə alsaq, onun tərcümə prosesində, xüsusilə maşın tərcüməsi sistemində yaratdığı çətinlikləri görməmək və ya təsəvvür etmə- mək olmaz. Frazeoloji maşın tərcüməsi sisteminə biliklər bazası daxil edilməlidir. Bu baza tez-tez rast gəlinən söz və frazeoloji vahid- lərin tərcümə ekvivalentlərini, mətnlərin morfoloji və sintaktik təhlilini, onları insanın redaktə etməsi üçün proqram vasitələrini əhatə edir. Frazeoloji maşın tərcüməsinin problemlərinin həlli istiqamətində aparılan araşdırmalar xüsusi maraq doğurur. Şüb- həsiz, ilk növbədə maşın tərcümə sistemləri məsələsinə, onun tarixinə diqqət yetirmək istərdik. Bu vaxta qədər yaradılan maşın tərcüməsi sistemləri söz- bəsöz tərcüməyə əsaslanmışdır. Lakin bu üsulla yaradılmış sis- temlər özünü doğrultmur və effektli deyildir. Yaradılan sis- temlər insan-tərcüməçi modeli üzrə hazırlansa, daha keyfiyyətli olar. Çünki insan-tərcüməçi bir təbii dildən digər dilə tərcümədə böyük səriştə, biliyə, təcrübəyə malikdir. Doğrudan da, mürək- kəb proses olan tərcümədə tərcüməçi təkcə linqvistik biliklə ki- fayətlənməyib, tərcümə etdiyi mətnin məxsus olduğu sahədən asılı olaraq, həmin sahəni dərindən bilməli, bir sözlə mütəxəssis olmalıdır. Sistemin effektli olması üçün dil və təfəkkürün qayda-qa- nunlarını dərindən tədqiq etmək lazımdır. Bu səpkidə aparılan tədqiqatlar istənilən səviyyədə deyildir. Tərcüməçi mətnin tər- cüməsində sözlərin deyil, ayrı-ayrı frazeoloji ifadələrin, durğu işarələri ilə ayrılmış seqmentlərin kontekstdəki mənalarını dərk Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|