“Qaraçay-çərkəzlərin tarixi oçerkləriTndə “...qaraçaylılann
bir xalq kimi formalaşmasında yerli qəbilələrin, dağlılann-
kobanların böyük rolu olduğu, dillərinin türk qəbilələrindən
olan qıpçaqların dilindən törəndiyi” faktına rast gəldiyini
göstərir və qeyd edir ki, bu fikir qaraçay-balkarların m ən
şəyi probleminə həsr olunmuş sesiyanm qərarına qarşı çı
xır. Orada deyilir: “Qaraçay və balkar xalqları İran və
türkdilli xalqlarla Şimali Qafqaz xalqlarının qarışığından
yaranmışlar və bu prosesdə qərbi qıpçaq tayfalarından olan
“qara bolqarlar’in da rolu istisna deyil”.
Bəzi alimlər (L.İ.Lavrov) qaraçay-balkarların X I əsr
də Şimali Qafqazda meydana çıxan qıpçaqların (poloves,
kuman) törəmələrindən olduğu fikrinin tərəfdarıdırlar. Di
gər bir qrup isə qaraçay-balkarların etnogenezində türkdilli
bulqar komponentlərinin mövcudluğunu iddia edir.1
2
Qaraçay-balkarların xəzər mənşəli olduqlarını elmi
izahlarla sübut etməyə çalışanlar da vardır. Məsələn, M u
rad Karaketov qaraçay-balkar dilinin qədim eftalit-xəzər
dövrünə aid olan etnonimlərdə bir sıra adət-ənənələrin qo
runub saxlandığını göstərir.3 1
2
Qaraçaylarm qəbilə, nəsil bil
dirən etnonimləri aşağıdakılardır:
1. Къара-Şayay və Gencake Şayay (kavar-savart nəsli,
Kara (kari) və Genax qəbiləsi).
2. Мехегеу-Къула (Mexerey) - ağ hunlarm sərkərdəsi,
kavarların törəməsindən olan Mixir Kulun və ya Me-
qeri qəbiləsi.
_____
Şəkər ORUCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
1 М.Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971, с.6.
2 Y en ə o ra d a .s.l 1-13
3М .Д ж .К ар акет о в. Х азар ско -и у д ей ско е н асл ед и е в тр ад и ц и о н н о й культуре
карачаевц ев. w w w .ram b ler.ru h tto //tu rk o lo a.n aro d .ru / indexdow n. htm.
(Б и б ли отека).
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 118
3. Xabar-qaraçaylılar və ya Kbavar-qaraçaylılar - ağ
hunlarm Şimali Qafqazdakı evtalit-xəzər köklü kavar
və ya kabarların qəbiləsi.
4. Tyurman və Turuan - ağ hunlarm sərkərdəsi, eləcə də
ağ hunlar və kavarların qəbiləsi.
5. Çigirey Çula - hərfi tərcüməsi: “Çul valisi” demək
dir; Xəzər xaqanlığının sonuncu valisinin adı. Qara
çay dilində sosioloji termin olan çigirey xəzər -bulqar
mənşəli “içirqu” sözündəndir ki, bu da “hökmdar”,
“vali” anlamındadır.
QUMUQ etnonimi. Qumuqların (къитикъ) Rusiyada
ümumi sayı 277,2 mindir. Onlardan 231,8 mini Dağıstanda,
9,9 mini Çeçen-İnquş Muxtar Respublikasında, 9,5 mini
Şimali Osetiyada yaşayır. Son illərin statistik məlumatına
görə, qumuqların ümumi sayı 282,2 min nəfərə çatır.1
Qumuqlar Dağıstanın ədəbi dillərindən biri olan qu
muq dilində danışırlar. Qumuq ədəbi dili Buynaksk və Xa-
savyurt dialektləri əsasında formalaşmışdır.
Qumuq etnosunun formalaşmasında öncə kimmerlər
(b.e.əvvəl VII əsrə qədər), və skiflərin (b.e. əvvəl VII-III
əsrlər), aborigen xalqa öz dillərini verən qıpçaq-poloveslə-
rin, daha sonra isə türkdilli qəbilələrin (hunlar, savırlar,
barsillər, bulqarlar, kutruqur, eləcə də xəzər və qıpçaqla
rın) böyük rolu olmuşdur. Qumuqların erkən dövrlərdə
ariak adlandırılması da qeyd olunur. Ariak qədim türk di
lində arı (“təmiz, nəcib”) sözü və -ak sözdüzəldici şəkil
çisinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.2
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
1 www.turkoloq.narod.ru. Кумыки.
2 Azərbaycan tarixi, 1 c., Bakı, 1998, s.133.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 119
Son araşdırmalarda «qumuq» etnoniminə ilk dəfə an
tik müəlliflərdən Böyük Pliniy və Klavdi Ptolomeyin əsər
lərində rast gəlindiyi və onların bir etnos kimi formalaşma
sının XII-XIII əsrlərdə başa çatdığı göstərilir.1 1
«Qumuq»
etnonimi haqqında bir-birinə zidd olan bir neçə mülahizə
mövcuddur. Tədqiqatçıların əksəriyyəti (A.Bakıxanov,
S.A.Tokarev, A.İ.Tamay) orta əsrlərdə qıpçaq mühitində
çox məşhur olan къитикь və ki так etnonimi arasında bir
uyğunluq olduğunun tərəfdarıdır. Bəzi tədqiqatçılar (Y.A.
Fyodorov) bu etnonimi yüksəklikdə yerləşən lak kəndi
Kazikumux// Qazıqumuq toponimi ilə (Kazikumux kəndi
uzun müddət ərzində qumuq şamxallığının iqamətgahı ol
muşdur) bağlayır, qumuqlarm «qaziqumuqlar» adlandırıl
ması və lak dilində danışdıqlarını qeyd edirlər.2 Ərəb qra
fikası ilə yazılan ilk yazılı abidələri «Dərbəndnamə» XVI
əsrin sonlarında yaranmışdır.
XIX əsrdə qumuq ailələri kiçik qruplardan ibarət ol
muşdur. 25-30 nəfər təşkil edən ailələr də olmuşdur. 1950-
70-ci illərdə dağlıların sürətli axmı qumuq xalqının torpaq
larının bir hissəsindən məhrum olması ilə nəticələnmişdi.
Son illərdə bəzi tədqiqatçılar belə bir fikir də yürüdürlər ki,
gumuqların bir etnos kimi formalaşmasının ilkin mərhələ
sində hun-sarmat, hun-xəzər-bulqar, balkar, qaraçay, Krım
tatarları, qaraimlər, ən son mərhələdə isə noqaylar baza
rolunu oynamışlar.
К а т а к 1 arı n// q anı zk\m\r\(qumak) - skif qəbilə adı ki
mi qeyd olunduğu, eləcə də yaşadıqları ərazinin Kumarıiya/
Qumaniya adlanması və bu etnonimin qamar/tkamar, ko
1 w w w .tu rk o lo q .n aro d .ru . К ум ы ки.
Н .Х .О лм есов К ум ы кски й я зы к и этнос.В оп росы их форм ирования.
w w w .tu rk o lo q .n aro d .ru
Şəkər OR VСО VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 120
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
mar!/qomar (Xəzər dənizi ətrafında yaşayan komar//qomar
qəbilə adı) formasında qamar it/1komar it qəbiləsi adında
mövcud olduğu qeyd olunur. Onların əsas etnonimik adları
bunlardır:qamak, quyen, tyumen, kayı, okoçant/okoçir.’
KamakJkimakların əsil adlarının “kaymak” olduğu,
VIII-X əsrlərdə əsas hissələrinin Qərbi Sibirdə, İrtış çayı
nın orta axarında yaşayan türk tayfalarından olduğu gös
tərilir.2 Köç yerləri Cənub-Qərbdə, Sırdəryanın aşağı axarı-
nadək olan ərazini əhatə edirdi.
IX əsrin sonlarında qıpçaqların tərkibində Qərbə hə
rəkət edərək Cənubi Rusiya çöllərinə köçmüşlər. Bir qismi
nin XIII əsrin I yarısında Azərbaycana gəldikləri ehtimalı3
Qazax rayonunda Qaymaqlı kənd adının da kimaklarla bağ
lılığına əsas verir. V.A.Alborov къитикь etnoniminin
къит - «qum» sözü ilə əlaqəli olduğu fikrindədir.
Qeyd edilməlidir ki, qamak/qumak variantında qum
sözü Kislovodsk şəhərindəki Qumqala adında qorunub sax
lanmışdır. Bu etnonim (qum) kam//каток formasında ose-
tin-nart nağıllarında da qeyd olunur.
Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, qumuq-
ların sələfləri skif-sarmat etnosları dairəsində mövcud ol
muş və Dağıstan, eləcə də Şimali Qafqaz ərazilərində yaşa
mışlar.
Kazikumux və ya Китих kəndinin şamxallıq üçün
önəmli iqamətgah rolunu oynaması, əlbəttə, tarixin bir dö
nəmi idi. XV əsr müəlliflərindən olan Nazim-əd-Din Şami
Kazikumux şamxallığmı “Kazikumukluq” kimi qeyd et
1 w w w .turkolou.narod.ru. К ум ы кский мир.
2 D ünya xalqları. E nsiklopedik m alum at kitabı. Bakı, 1998, s. 159.
3 Y enə orada.
__________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 121
Dostları ilə paylaş: |