10
ifadələri saxlamaqla məzmunun daha ətraflı və geniş təsviri deməkdir.
Q.N.Potanin özü bu üsulu «tərcümə vasitəsilə konspektləşdirmə»
adlandırmışdır. Lakin bunu, sözün əsl mənasında «konspekt» adlandırmaq
olmaz. Çünki o, hər hansı bir mətn haqqında qısa məlumatı deyil, mətnin
tarixi-etnoqrafik xüsusiyyətlərini, xüsusi adları, tipik cizgiləri, mətndə olan
idiomatik ifadələri olduğu kimi saxlamaqla oxucuya çatdırmışdır.
Şərq xalqlarının dilini bilməməsi Q.N.Potaninin toplama imkanlarını
məhdudlaşdırırdı. Yanında tərcüməçi olmadığı zaman o, yalnız kiçik həcmli
nümunələr toplayır, dil bilməməsi daha iri həcmli əsərləri qeydə almağa
mane olurdu. N.M.Yadrinçevə yazdığı məktubda qeyd edirdi ki, dil
bilməməsi onu utandırır və o, yalnız xalq rəvayətlərinin kəşfiyyat xarakterli
araşdırmasını aparmağa məcbur olur
11
. A.S.Qaçiskiyə yazdığı məktubda
dillə bağlı çətinliklərinin olmasını bir daha vurğulayaraq deyirdi ki, dil
bilmədiyi üçün toplamaları çox deyil. Əfsanələrdən hissələr toplamış,
amma yazdıqlarını da sözbəsöz qeydə almışdır
12
.
Aydındır ki, belə toplama üsulundan istifadə zamanı mətn ilkin
formasını itirir, tərcümə nə qədər dəqiq olsa da, orijinaldan fərqli olur. Mətn
təbiiliyini itirdiyindən o, daha çox sxematik xarakter daşıyır. Sadalanan bu
xüsusiyyətlər Q.N.Potaninin qeydə aldığı mətnlər üçün də xarakterikdir: o,
mətnləri tam şəkildə yazıya almır, adların orjinala uyğunluğunu və süjet
xəttinin inkişafını gözləməklə onun xülasəsini verirdi. O, özü də başa
düşürdü ki, folklor mətnlərinin qısa xülasəsinin verilməsi o qədər də effektli
üsul deyil. Lakin o dövrdə Rusiyada şərq dillərini bilən müxtəxəssislər çox
az olduğundan həmin xalqların folklor nümunələrinin toplanması üçün bir
müddət bu üsuldan istifadə edilməsini zəruri sayırdı.
Q.N.Potanin tərəfindən nəşr olunmuş folklor topluları məhz şərhlərin
zənginliyi ilə digər toplulardan seçilirdi. Onun bir çox şərhləri dəqiq düşü-
nülmüş, müəyyən quruluşa malik tədqiqat işini xatırladır. Həmin şərhləri
vermək üçün, sadəcə, toplanan materialları gözdən keçirmək kifayət etmir.
Bunun üçün daha çox mənbələrlə tanış olmaq, müxtəlif sahələrə dair
məlumatlardan istifadə etmək tələb olunurdu. Nə qədər ağır olsa da,
Q.N.Potanin hər bir folklorşünasdan topladığı mətnlər üçün belə şərhlər
verməsini tövsiyyə edir və özü də əsərlərində Asiyadan toplanmış süjetləri
Qərb variantları ilə müqayisə etmişdir. Bu şərhlər çap olunan mətnin anlaşıl-
_______
11. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.4, Иркутск: Издательство
Иркут-ского Университета, 1990, с.110
12. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.1, Иркутск: Издательство
Иркутского Университета, 1977, с.211
23
görüb Allahdan qolundakı gücün ondan alınmasını xahiş etdiyi deyilir. Ona
görə də, Azərbaycan variantı qəhrəmanın fiziki gücünün əlindən alınması
motivi ilə başlayır. Daha sonra qəhrəmanın qardaşlığı olacaq şəxsə rast
gəlməsindən, onunla birlikdə padşaha qarşı vuruşmasından və padşahı
məğlub edib onun qızını qardaşlığına almasından bəhs olunur.
Aparılan müqayisədən aydın olur ki, Q.N.Potanin variantında iştirak
edən bir çox sehrli elementlərə (personajların demonik cizgilərlə təsvir
olunması, Simurq quşunun dirilik suyunu gətirməsi, qırx otaq və s.)
Azərbaycan variantında rast gəlinmir. Həmin elementlər nağıl strukturun-
dan çıxmış, onun yerini daha real elementlər tutmuşdur: personajlar real
varlıqlar kimi təsvir olunmuş, dirilik suyu peyğəmbərin tüpürcəyi ilə
əvəzlənmiş və s. Müşahidə olunan bu transformasiyalar əslində, sonrakı
inkişaf zamanı nağılın nə kimi dəyişikliklərə uğradığını göstərir.
Q.N.Potaninin topladığı materiallar bizə həm də bir çox mətnlərin
janr dəyişikliyini izləməyə imkan verir. Nümunə üçün Nur-Seyid adlı
söyləyicidən qeydə alınmış "Talas-pay Merqen" nağılına diqqət yetirək
22
.
Nağıl Aarne-Tompson göstəricində 532-ci nömrə altında verilmiş
«Kürəkənlərin sınanması» süjeti əsasında qurulmuşdur.
Q.N.Potanin variantı ənənəvi süjet üçün xarakterik olmayan
gedişlərlə - Koblandı batırın Karamanı öldürməsi, onun var-dövlətini çalıb-
çapması, insanlarını isə əsir alıb aparması ilə başlayır. Bu hadisədən sonra
bir uşaq sağ qalır və nağılda cərəyan edən hadisələrin mərkəzində həmin
uşaq dayanır. Q.N.Potanin variantında qəhrəman qızıl kəkilli təsvir olunur.
O, Kadır xanın çobanını öldürüb onun qiyafəsində, keçəl görkəmində
şəhərə gəlir. Göldə çimərkən Kadır-xanın kiçik qızı qəhrəmanın qızılı saçını
görüb ona aşiq olur.
Hadisələr xanın kiçik qızının seçiminə qəzəblənərək onu saraydan
qovması, qəhrəmanın böyük kürəkənlərə qoşularaq xəstə padşah üçün sayqak
əti əldə etməyə getməsi ilə davam edir. Böyük kürəkənlərin sayqak ətindən
hazırladığı yemək xanın xəstəliyinə əlac etmir, amma xan kiçik kürəkənin
həmin heyvanın içalatından bişirdiyi yeməyi yedikdən sonra şəfa tapır.
Ənənəvi variantda nağıl böyük qardaşların ifşa olunması və
qəhrəmanın tanınması ilə tamamlanırsa, burada AT 301 nömrəli süjetə
məxsus gedişlərlə davam edir. Qəhrəmanın tanınması həmin süjetdən sonra
çətin tapşırığı uğurla yerinə yetirib at üstündə sahzadə geyimində geri
qayıtdığı zaman baş verir.
_____________
22. Потанин Г.Н. Казак-киргизские предание, легенды и сказки.
Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.73