6
mətnlərinin Azərbaycan folklor nümunələri ilə oxşar və fərqli cəhətləri
verilmişdir.
Q.N.Potaninin folklorşünaslıq irsinin tədqiqi nəticəsində əldə edilmiş
əsas elmi yeniliklər aşağıdakılardır:
– Q.N.Potaninin toplama və nəşr üsullarının geniş təhlili verilmişdir;
– Q.N.Potaninin folklor toplama üsullarının və tərtib etdiyi
proqramların müsbət və mənfi tərəfləri müəyyənləşdirilmişdir;
– Q.N.Potaninin folklor araşdırmalarındakı əsas elmi istiqamət və
prinsiplər üzə çıxarılmışdır;
– Q.N.Potaninin türk xalqları folkloruna dair konseptual baxışları
təhlil edilmiş və onun bu aspektdəki fəaliyyətinin nəzəri və təcrübi əhəmiy-
yəti aşkarlanmışdır;
– XIX əsrdə türk xalqları folklorunun toplanması və nəşrində
Q.N.Potaninin fəaliyyətinin yeri və dəyəri aydınlaşdırılmışdır.
Tədqiqatın nəzəri-praktik əhəmiyyəti. Q.N.Potaninin toplayıcılıq
fəaliyyətinin öyrənilməsi yalnız tarixi baxımdan deyil, həm də müasir
folklorşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Doğrudur, araşdırıcı Şərq
xalqlarının dilini bilmədiyindən tərcüməçidən istifadə etmişdir. Lakin onun
mətnlərə geniş elmi-nəzəri şərhlər verməsi, milli məişət elementlərini izah
etməsi, eyni zamanda folklor toplularının sonunda verdiyi ad və əşya
göstəricisi mətni daha yaxşı başa düşməyə, onun haqqında daha dolğun və
təfsilatlı məlumat əldə etməyə imkan verir. Q.N.Potanin folklor
nümunələrini qeydə alarkən, söyləyicinin zahiri görkəmindən tutmuş
ölkənin təsərrüfatı, iqlimi, coğrafi mövqeyi, etnoqrafiyası, adət-ənənələri
haqqında da məlumat vermişdir. Həmin prinsiplərin öyrənilməsi müasir
folklor toplayıcılarının fəaliyyətinə xüsusi istiqamət verə bilər.
Q.N.Potaninin toplama üsulu özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. O,
folklor nümunələrini pərakəndə halda, necə gəldi deyil, sistemli şəkildə
toplayırdı. Onun XIX əsrdə tərtib etdiyi folklor toplama proqramları bu gün
də örnək sayıla biləcək səviyyədədir. Həmin proqramlardan sonralar bir çox
ölkələrdə folklor toplamaqla məşğul olan şəxsləri maarifləndirmək, onlara
istiqamət vermək məqsədilə geniş istifadə olunmuşdur.
Azərbaycanda bir əsrdən artıq toplama təcrübəsinin olmasına
baxmayaraq, indiyə qədər Q.N.Potaninin tərtib etdiyi proqramlara bərabər
folklor proqramları hazırlanmamışdır. Bu baxımdan, tədqiqatçının tərtib
etdiyi proqramların öyrənilməsi bu sahədəki boşluğu dolduracağı və
toplayıcıları maarifləndirəcəyi qənaətindəyik.
Q.N.Potanin həmçinin, iqtibas nəzəriyyəsinin ən görkəmli nümayən-
dələrindən biridir. Bu nəzəriyyənin digər tərəfdarları kimi, o da süjet
27
теории стал также фольклор тюркских (Г.Н.Потанин) и иранских
(В.Ф.Миллер) народов.
В третьей главе исследуются фольклорные тексты, собран-ные
Г.Н.Потаниным в Ценральной Азии. Тексты эти сопоставляются с
азербайджанскими сказками. Первые были записаны Г.Н.Потанином в
то время, когда в Центральной Азии существовала настоящая
фольклорная среда, т.е. местные племена были далеки от цивилизации,
жили по правилам фольклора. Другими словами, это были свежие,
настоящие, еще не искаженные образцы устного народного
творчества. Сравнение этих образцов с текстами азербайджанских
сказок
дает
возможность
исследовать
истоки
и
семантику
азербайджанских сказок.
26
У.К.Алекберова
Роль Г.Н.Потанина в собирании и исследовании
фольклора тюркских народов
Резюме
Диссертационная работа посвящена исследованию деятельности
известного русского ученого Г.Н.Потанина в областях собирания
фольклорных материалов и теории фольклора. В первой главе
говорится о результатах экспедиции Г.Н.Потанина в различные
районы Центральной Азии в 1863-1889 гг. Целью этих экспедиций,
снаряженных
Российским
правительством
и
возглавляемых
Г.Н.Потанином, было изучение географии, климата, ландшафта и
животного мира Центральной Азии. Но в силу огромного интереса
Г.Н.Потанина к этнографии и фольклору местных этносов и племен,
он одновременно занимался и сбором фольклорных и этнографии-
ческих материалов. В этой связи большой интерес вызываю способы и
принципы, которымы он руководился при собирании, комментиро-
вании и издании фольклорных текстов.
Нужно отметить, что деятельность Г.Н.Потанина по собиранию
фольклорных
текстов
служила
прежде
всего
его
научно-
теоретическим интересам, так как происхождение многих эпических
сюжетов, рас-прос-траненных в фольклоре европейских народов,
Г.Н.Потанин искал на Востоке. Он старался отыскать в Центральной
Азии те фольклорные тексты, которые могли бы подтвердить его
теоретические суждения.
Во второй главе дается краткий обзор истории формирования
теории «бродячих сюжетов», объясняющей сходство фольклора у
разных народов передвижением, миграцией фольклорных сюжетов из
одной страны в другие. Далее подробно говорится о роли
Г.Н.Потанина в развитии этой теории. Отмечается, что после
распространения теории заимствования в России содержание ее
эволюционируется: благодаря исследованиям А.Н.Веселовского,
В.Ф.Миллера и Г.Н.Потанина географические рамки миграционной
теории расширяются. Если до того времени сюжеты фольклора
европейских народов рассматривались как творения арийских народов
и их происхождение связывалось с Индией, после исследования
трудов российских ученых объектом исследования миграционной
7
oxşarlığı və onun yaranma səbəblərini araşdırmaqla məşğul idi. Amma
onun araşdırmaları öz həmkarlarından iki cəhətə görə fərqlənirdi. Əvvəla o,
səthi müqayisələr əsasında deyil, zəngin faktlar və dərin təhlil əsasında bu
və ya digər süjetin mənşəyi haqqında fikir söyləyirdi. Digər tərəfdən,
Q.N.Potanin süjetlərin Avropaya yalnız Hindistandan deyil, həm də türk və
monqol xalqlarından keçdiyini iddia edir və həmin xalqların folklorundan
gətirdiyi çoxsaylı nümunələr əsasında öz fikirlərini sübut etməyə çalışırdı.
Həmin fikirlərin tədqiqi iqtibas nəzəriyyəsinin tarixinin və onun bu
nəzəriyyəyə gətirdiyi yeniliklərin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.
Tədqiqatın
aprobasiyası.
Dissertasiya
işi
AMEA
Folklor
İnstitutunun Folklor Nəzəriyyəsi şöbəsində hazırlanmışdır. Tədqi-qatın əsas
müddəaları müxtəlif elmi məcmuələrdə və konfrans material-la-rın-da öz
əksini tapmışdır.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və
istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
TƏDQİQATIN ƏSAS MƏZMUNU
I fəsil «Q.N.Potaninin türk xalqları folkloruna dair toplama və
nəşr işləri» adlanır. Burada Q.N.Potaninin ekspedisiyalarından, toplama
üsullarından danışılır və qeydə aldığı mətnlərin nəşr prinsipləri nəzərdən
keçirilir.
Birinci fəslin «Q.N.Potaninin ekspedisiyaları» adlı birinci
yarımbaşlığında Q.N.Potaninin 1863-1889-cu illərdə müəyyən fasilələrlə
gerçəkləşdirdiyi ekspedisiyalardan, bu ekspedisiyalar zamanı olduğu
bölgələrdən, qeydə aldığı materiallardan bəhs olunur.
1863-1864-cü illərdə ilk ekspedisiyaya çıxdığı zaman Q.N.Potaninin
iyirmi yeddi yaşı var idi. Coğrafiyaşünas alim Karl Struvenin başçılıq etdiyi
ekspedisiya heyətinin tərkibində o, qazax çöllərinin şərq hissəsinə, Altayın
dağlıq bölgələrinə və Cunqariya Alatausuna səyahət etmişdir. Q.N.Potanin
bitki nümunələri toplamaqla yanaşı, həm də köçərilərin həyatı üzərində
müşahidələr aparmışdır. Etnoqrafik materialların toplanması ekspedisiyanın
proqramına daxil olmasa da, o, bu işin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir.
Ekspedisiya qurtardıqdan sonra o, K.Struve ilə birlikdə onun nəticələrini
əks etdirən hesabat xarakterli «Zaysan gölünə qış səyahəti (1863-1864-cü
illərin qışın-da)», «1864-cü ilin yayında Şərqi Tarbaqataya səyahət»
gündəliklərini nəşr etdirir. Bu xidmətinə görə Q.N.Potanin 1886-cı ildə
Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin (RCC) təsis etdiyi Konstantin medalına
layiq görülmüş və qurumun fəxri üzvü seçilmişdir.