Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
312 
Şahi 
 
ġahi XVI əsrdə Azərbaycanda doğulub, boya-baĢa çatmıĢ sə-
nətkardır.  Təzkirəçilər  onu  «ġahi-yi  Ģərqli»  adlandırır  və  ġah  Ġs-
mayılın dəyər verdiyi, yaxınlıq etdiyi Ģəxslərdən və Ģairlərin ən ta-
nınmıĢlarından  olduğunu  yazırlar.  Sultan  Səlim  zamanında  Os-
manlı ölkəsinə gəlmiĢdir. Dövrünün məĢhur Ģairi olan ġahi, Ġsma-
yıl Ərdəbilinin müridi olmuĢdur. Üslübü Nəvai tərzini xatırladır. 
ġahinin  həyat  və  yaradıcılığı  haqqında  akademik  H.Araslı, 
f.e.d. A.Musayeva və M.Hüseyni məlumat vermiĢlər
367
. 
 
Lətifi «Təzkirətüş-şüəra». s. 322. 
 
ġərq
 
caniblərindən, türkman qəbiləsindən, Ģah yetimlərindən 
və ol səmt Ģairlərinün mahirlərindən və xəyal-i xassə qadirlərindən 
Sultan Səlim zamanında Ruma gəlmiĢdür. Ətəbe-yi Ģaha mənsub u 
müntəsib olduğı təqrib ilə ġahi təxəllüs itmiĢdür. Ġsmayıl Ərdəbili-
nün mərisi və müqərribi və Ģüərasınun əĢar u əğləbi idi və didilər 
ki, ġahi diyü ana Ģah dimiĢdür. Mücid-i məzmun və hər məzmunı 
dürr-i məknun, məvalilərlə təvəlla təriqin tutup təbərra itmədün və 
mənqəbəti  Əli və  dəvazdəh imam  diyüb imamilər  səmtinə  gitmə-
dün diyü, Ģah-i birah bi-cürm ü günah qətl itdi düyü rivayət idər-
lər.  Əluhdətü  ələr-ravi.  Tərzində  muxtari-yi  sahir  və  bikr-i  fikr  ü 
xəyal-i xassə qadirdür. Üslub-i nəzmi Nəvayi tərzin oxĢar vadi-yi 
mötəbərdür. Qüdrət-i məharəti bu Ģeirlərdən məlumdur. 
ġeir 
Qönçe-yi gül bülbülün qasdinə peykan eyləmiĢ, 
Qönçə açılqan güli yüziyə qalkan eyləmiĢ. 
                                                 
367
 Араслы Щ.Бюйцк Азярбайъан шаири Фцзули. – Бакы:1958, с. 60; Мусабяйли А. 
ХВ-ХВЫ ясрляр Азярбайъан мцщаъирят ядябиййаты вя Хялилинин 
«Фиргятнамя»си. – Бакы: 2007, с. 32-33; Щцсейни М. Ядябиййат тарихимиздян 
сящифяляр. – Бакы: 204, с. 65.  

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
313 
 
Qönçənün peykanını tiz etmək içün Ģah-i gül, 
Cismüni baĢdan ayağa Ģəkl-i süxan eyləmiĢ. 
 
Gül ərusın sübhdəm bülbül nikah itmiĢ məgər, 
Kim özin yaĢıl duvaq altında pünhan eyləmiĢ. 
 
Dəhrara bir bozuq divarı görsən Ģöylə bil, 
Bir Süleyman mülkidür çərx anı viran eyləmiĢ. 
 
Mehrinə aldanma, ġahi, bu fələkün kim güni, 
Gökə yetgürmiĢ yenə xak ilə yeksan eyləmiĢ. 
 
Vələhu 
Bir nihalidür əlif sinəm irür qəm bağı, 
Səməri dağlar vü, nəlləri pa fərağı. 
 
Mürğ-i dil balini kəsdüm ki sər-i kuyunda, 
Tuta məskən dəxi yad eyləməyə uçmayı. 
 
Zülf ü ruyun qəmdin ağlamaq ilə Ģəb ü ruz, 
Gözlərüm fərq idəməz oldı qaradan ağı. 
 
Əbr-i möhnət baĢum üstində nola ağlarsa, 
Gözlərüm eyn-i bekar oldı yaĢum qəm tağı. 
 
ÇeĢm-i yarun kimi xəstə kimi ölümlüsidür, 
ġahiya, dəgmədə aĢiqlərün olmaz sağı. 
 
Nəsr:  və  «Dərya-yi  Əbrar»a  nəzirə  bu  mətlə-yi  rafiziyanəsi 
kəndünün Ģahi idüginə Ģahiddür. 
 
Mətlə 
 
ي جات
 ك
نر
تسا رس رب ار ناتلود بحاص هك ىگ
 
دٌح لآ غاب خرس ىاهلگ همه نٌا
تسا ر
 
 
Qınalızadə «Təzkirətüş-şüəra». s. 533. 
 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
314 
Məmalik-i padĢah-i zəfər-pənahdan hövze-yi təqəllüb-i Ģah-i 
nəkbət-sipaha qərib olan məhəlldən ol taife-yi tağiyyəyə məhəbbət 
ü  iradət  gətürən  firqe-yi  «ülaikə  kəl-ənami  bəl  hüm  ədall»
*
  dan 
olmağın  məxləs-i  məzburı  ixtiyar  itmiĢdür.  Sultan  Səlim-i  Mazi 
zamanında Ruma gəlmiĢdür. Əgərçi Lətifi mədhində ətra itmiĢdür. 
Amma  didügi  ovsafdan  bil-külliyyə  müərra  vü  mübərradur.  Bu 
farsi mətlə anundur. 
 
Mətlə 
ﻥشﻜﻳ جﺎت
گ
تعﺍ شع شﺑ ﺍس ﻥﺎﺘﻟﻭد ﺐحﺎص ﻪﻛ ﻯ
 
 ﻪﻤﻫ ﻦﻳﺍ
گ
ﻮع ﻯﺎﻬﻟ
تعﺍ سذﻴح ﻝآ ﻍﺎﺑ ﻍﺎﺑ خ
 
      
 
                                                 
*
 Янам 179 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
315 
Şəmsi 
Əcəmdən  Anadoluya  gəlmiĢdir.  ĠĢıq  ġəms  adı  ilə  tanınmıĢ-
dır. Qanuni dövrünün sonlarında (15151-1520) vəfat etmiĢdir.  
H.  919/1513-cü  ildə  «Dəh  mürğ»  və  ya  «Mürğnamə»  adlı 
əsərini  tamamlayıb  Sultan  Səlimə  təqdim  etmiĢdir.  Əsər  iki  dəfə 
nəĢr olunmuĢdur
368
. 
 
Lətifi «Təzkirətüş-şüəra». s. 331-332. 
 
Qəsəbat-i Anatolıda Səfərihisardan və əbdalan-i təkye-yi təc-
riddə  vaqif-i  əsrardandır.  Təriq-i  təriqətdə  qələndəran-i  mücər-
rədan  minvalində  dərviĢ-i  yek-cəhət  və  bidayət-i  halində  abdal  ü 
əbrarla həm-məĢrəb və həm-söhbət idi. Bu səbəblə ĠĢıq ġəmsəddin 
diməklə məĢhur ü  məzkur  idi.  «Kitab-i  Dəh  mürğ»un müəllifi  və 
«ĠĢıqnamə»  lətifəsi  və  dəxi  necə  fənnün  müsənnifidür.  Zaman-i 
səyahətində  əhval-i rüzgara  təcrübəsi  keçməklə və  təvayif-i  müx-
təlifənün əfal  ü  ətvarına  mütəfəttin  olmaqla  əsnaf-i ammənün  hər 
birin bir zümrəyə təĢbih və hər teyri bir firqəyə təmsil idüb hər ta-
yifəyi  istilahatla  mədh  ü  qədh  itmiĢdür.  Kitab-i  mərqumı  məzbur 
mərhum Sultan Səlim xan-i nüktədana sunduqda ol mədən-i elm ü 
irfan kəmayənbəği ehsan ü istehsan itmiĢdür və kəndü ol əhd-i hü-
mayunın  axirlərində  axirətə  gitmiĢdür  və  kitabınun  necə  elmə 
Ģümuli və neçə fənnə tənavüli vardur, əhlinə məlumdur. Vaqe olan 
münazərat-i mürğanı xoĢ-əbyat və xub təĢbihat u təmsilat ilə bəst 
etmiĢdür və məzkur olan müarəzə cümle-yi əbyatiylə xasse-yi qə-
rihəsindən ixtiraatıdur. Bu bir kaç beyt bər-vəch-i təhdidat bayqu-
Ģun quĢlara vəz ü nəsihət etdügi məhəllərdür. 
                                                 
368
  Аксой  Щ.  Дервиш  Шемседдин.  Кушларын  мцназарасы  –  Дещ-мурь.  – 
Истанбул:  1988;  Кайа  И.Э.  Дервиш  Шемси  Анд  щис  Месневи  Дещ  Мурэ.  –
Щарвард Университй. 1997.    

---