şaf etdirilmiş, güclü linqvistik təminata (LT) malik olmalı-
dır.
Linqvistik təminat, EK-in yaradılması işinin ən prob-
lemli və çətin proseslərdən biridir. LT informasiya-axtarış
dilinin (İAD), normativ-soraq bazasmm, informasiya stra-
tegiyası və təlimat xarakterli metodik sənədlərin məcmu-
sundan ibarətdir [147, s. 32.].
İnformasiya-axtanş dilləri təsnifat və deskriptor üzrə
formalaşır. Sənəd kütləsinin və sorğularm KBT və UOT
kimi təsnifat sistemlərinə müvafiq olaraq qruplaşdınlması-
nı, axtarışmı həyata keçirmək üçün təsnifat dilindən, başqa
sözlə linqvistik vasitədən istifadə olunur. Təsnifat üzrə in-
formasiya-axtanş dilinin əsasım isə anlayışların sistemli
təsnifatı təşkil edir. Daha doğrusu, təsnifat dilləri təbii dilə
məxsus sözlər arasmda məntiqi əlaqə yaratmaq məqsədi
güdür. Adətən, sahəvi kitabxanalar oxuculanna daha çox
təsnifat dili üzrə axtarış aparmağı təklif edir. Məsələn,
AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasmda elmi tədqiqat apa-
ran, hər hansı bir elm sahəsi üzrə nəşr olunmuş əsərləri
axtaran oxucular əsasən təsnifat dili üzrə, elm sahəsinə gö-
rə axtanş apanr.
Məlum olduğu kimi, ənənəvi kitabxanalarda, əks et-
dirdiyi ədəbiyyatm sahəsinə görə-sistemli, adların və sör-
lövhələrin başlanğıc hərflərinə görə isə əlifba kataloqları
mövcud olur. Əlifba kataloqu hazırlıqlı oxucular- müəlli-
fın və ya kitabm admı bilən istifadəçilər-üçün nəzərdə tu-
tulur. Sistemli kataloqlarda isə daha çox hazırlıqsız oxucu-
78 |
C.A.Cəfərov
lar-müəllifin və ya kitabın adını bilməyən istifadəçilər-təd-
qiq etdikləri elm sahəsi üzrə axtarış apanr. Axtanşm bu
cür ənənəvi növü də təsnifat dili üzrə aparılan informasi-
ya-axtarış prosesinin əsas komponentlərindəndir. Demək,
ənənəvi kitabxanalarda informasiyanm toplanmasmm və
realizə edilməsinin linqvistik təminatı yeni məsələ deyil.
Elektron kataloq “sistemli kataloq” və ya “əlifba ka-
taloqu” kimi bölgülərə ayrılmır. Elektron kataloq həm sis-
temli, həm də əlifba kataloqunun funksiyalarım vəhdətdə
yerinə yetirir. Ənənəvi kitabxanalarda qəzet və jumal mə-
qalələrinə istinad sistemini təşkil edən kartotekalar da
elektron kataloqda ayrıca komponent deyil. Oxucu EK-də
istənilən parametr (dil, mövzu, sərlövhə, müəllif, nəşriy-
yat, nəşr ili və s) və istiqamət (jumal, qəzet, kitab) üzrə
axtarış apara bilir. Məhz buna görə, EK kitabxana işi sahə-
sində bugünə qədər məlum olan xidmət sistemlərinin ən
universalıdır. Bir daha qeyd etməliyik ki, bu universallığı
yaradan amillərdən ən vacibi linqvistik təminat sisteminin
düzgün qumlmasıdır.
EK-in linqvistik təminatı məsələsinin aynlmaz tərkib
hissələrindən biri də informasiyanm avtomatlaşdmlmış
formada işlənməsidir. Deskriptor informasiya-axtarış dili,
informasiyam məhz bu formada axtarmağı və istifadəçiyə
təqdim etməyi nəzərdə tutur. Sistem istifadəçiyə informa-
siyanı təqdim etməzdən öncə onu avtomatik şəkildə işlə-
yib hazırlayır. Saniyələr ərzində baş verən və istifadəçinin
xəbərsiz olduğu bu proses əslində çox qəliz kibemetik
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
| 79
əməliyyatların nəticəsidir. Bir neçə saniyə ərzində sistem
daxil olan sorğu üzrə bütün statistik, lüğəvi, morfoloji,
sintaktik və supersintaktik imkanlarmı işə salır, nəticəni
hasil edərək tələbatçıya çatdınr. Nəticəsi bu cür olan əmə-
liyyatm mahiyyətinə nəzər yetirək: EK sisteminin intellek-
tuallaşdırılması, ilk növbədə onu yaratmaq üçün tətbiq
edilən Avtomatlaşdırılmış Kitabxana-İnformasiya Sistemi-
nin hazırlanma üsulundan asılıdır. Müasir AKİS-lər illər
əw əl yaradılarkən proqramçılar onlarm linqvistik təminat
məsələsinə xüsusi diqqət yetiriblər: sistemi mətnyoxlayan
komponentlərlə, lüğət və köməkçi soraq-məlumat vasitələ-
rilə, təyinedici və istiqamətverici elementlərlə, tərcümə
modullan ilə təchiz ediblər. İstehsalçılar nəzərə alıblar ki,
ən təkmil avtomatlaşdmlmış informasiya sistemi süni in-
tellektə yaxm bir mexanizm olmalıdır. Çünki sözlər ara-
smda məntiqi əlaqəni tapmaq, faydalı, oxşar istinadlar sis-
temini formalaşdırmaq, hər hansı bir ifadənin təhiilini
aparmaqla onun ekvivalentliyini, relevantlılığmı yoxlamaq
kimi çətin vəzifənin öhdəsindən gələ bilən süni intellektu-
al sistemlər, kitabxana işinin avtomatlaşdınlmasınm əsas
komponenti hesab olunur.
Süni intellektual sistemlər nə qədər təkmil olsalar da
məsələyə analitik yanaşma nöqteyi-nəzərindən insan feno-
menindən zəifdirlər. Digər tərəfdən, insan beyninin məh-
sulu olan kompyuterlər, avtomatlaşdırılmış sistemlər, yəni
süni intellekt növləri öz yaradıcılarmı-insam dəqiqlikdə,
sürətdə və qənaətdə qabaqladıqları üçün zəruridirlər. İnsan
80 |
C.A.Cəfərov
yaratdığı süni intellektual sistemi özünə oxşadıb: ona
bilik, informasiya “verib”, nəticə hasil etmək üçün metod-
iar “öyrədib”. Yekunda süni inteüekt insandan daha çevik
və daha rasional oiub.
Hələ 10 il bundan əw əl qrossmeysterlər kompyuter-
şahmatçı ilə başa-baş oyun oynaya bilirdilər. O zamanlar
belə kompyuter-şahmatçı saniyədə 2 milyon gediş haqqın-
da “düşünürdü”. İndi isə belə intellektual-şahmat sistemlə-
ri saniyədə 40 milyon gedişin səbəb və nəticəsini yoxlayır.
Yaxud, AMEA-da fəaliyyət göstərən “AzScienceNet” şə-
bəkəsinin Data Mərkəzinin fəaliyyətinə nəzər yetirək: mə-
sələn 50 min məchulu olan hər hansı bir xətti tənliyi adi
"İntel Pentium" 11 sutkada həll edirsə, Mərkəzin mexaniz-
mi bunu 12 dəqiqəyə həll etmək iqtidarmdadır. 10 milyon
ədədin içərisindən sadə ədədlərin seçilməsi prosesi fərdi
kompyuter tərəfmdən 18 saat 24 dəqiqə 15 saniyəyə yeri-
nə yetirildiyi halda, Data Mərkəz bunu 8 dəqiqəyə həll
edir və s. Əslində, informasiya cəmiyyəti məhz bu kimi
sıçrayışlar üzərində bərqərar olur. Demək, peşəkarcasına
hazırlanmış bütün avtomatlaşdmlmış sistemlər, o cümlə-
dən kitabxana-informasiya sistemləri həm sürət, həm
qruplaşdırma, həm də indeksləşdirmə baxımından istəni-
lən kitabxanaçıdan və özündən əw əlki texnologiyadan
çox üstündür.
Linqvistik cəhətdən tam təmin olunmuş AKİS-in iş-
ləmə mexanizminə nəzər salaq: kitabxanaçı, məsələn,
“Mərkəzi Bakı tərsanəsində iki və üçdoriu gəmilərin tə-
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
| 81
Dostları ilə paylaş: |