Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
88
baycanlılara, Malorossiya ukraynalılara, Sibir yakut, buryat və digər başqa xalqların nümayəndələrinə verilir. Volqanın o tayında olan Rusiya - Orenburqdan Sibirə və Türküstandan Pamirə qədər bütün ərazi - pantürkçülərə, yəni Qafqaz tatarları ilə kamalçıların ittifaqına verilir” [154, s.107]. Kerenski dünya müharibələrini, imperiyaların dağılmasını, rus çarizminin məğlubiyyətini sanki görməmişdir. Buna görə də milli hərəkatları xariclə əlaqələndirən “separatçılıq” hesab etmişdir. Onun işlətdiyi “panturanizm” termini də həmin siyasəti əsaslandırmaq zərurətindən irəli gəlmişdir. Müəllifə görə xalqın müasir mədəni idealı - xalqların öz müqəddəratını teyin etmək hüququdur. Həmin səbəbdən də ölkəsini yadelli işğaldan azad etməyə və müstəqilliyini bərpa etməyə yönəldilmiş hərəkatı “separatçılıq” adlandırmaq doğru deyildir. Rus işğalının əleyhinə yönəldilmiş Azərbaycan, gürcü, yaxud Ukrayna hərəkatlarını da “separatçılıq” adlandırmaq olmaz. Müəllif davam edir: “Biz başa düşə bilmirik ki, nə üçün bu xalqların öz təbii hüquqlarını əldə etməyə can atmaları, öz əraziləri üzərində tam hüquqlu sahib olmağa və müstəqillik əldə etməyə çalışmaları Rusiyanın parçalanmasına təşəbbüs kimi qiy- mətləndirilir” [154, s.113]. Rəsulzadə qeyd edir ki, “bizim bugünkü idealımız yalnız oğuzların mədəni birliyi ilə kifayətlənir, Türkçülüyün ən yaxın vəzifəsi bu ərazidə (yəni, Oğuzustan ərazisində) yalnız bir mədəniyyətin hakim olmasına nail olmaqdır” [154, s.114]. M.Ə.Rəsulzadə panturanizmin hazırkı mənzərəsinə də diqqəti cəlb etmişdir. O, Zarevandın fikirlərinə münasibət bildirdikdən sonra “Türkçülük” nədir sualına türkçülüyün məşhur ideoloqu Ziya bəy Göyalpın 1925-ci ildə Ankarada çap olunmuş “Türkçülüyün əsasları” kitabından sitat gətirərək cavab verir: “Türkçülük siyasi hərəkat deyil. Bu, elmi-fəlsəfi-estetik məktəbdir. Başqa sözlə, mədəni birlik uğrunda mübarizə üsuludur... Bu səbəbdən də
89
türkçülük indiyə qədər təşkilati cəhətdən siyasi partiya şəklini almamışdır. Şübhəsiz, gələcəkdə də bu yolu tutacaq. Bununla belə, türkçülük siyasi ideallara da yad deyil. O, onlardan (bu ideallardan - M.Ə.Rəsulzadə) yayına bilməz. Mədəni ideallarla yanaşı, onun həm də siyasi idealları da var. Məsələn, türkçülük heç vaxt və heç vəchlə klerikalizm, teokratiya və irtica ilə banşa bilməz. Türkçülük müasir hərəkatdır. O, yalnız müasir ideya cərəyanları ilə barışa və harmonik şəkildə uyğunlaşa bilər. Biz siyasətdə xalqçı, mədəniyyətdə türkçüyük” [154, s.97]. Ziya bəy Göyalp “Turan” dedikdə Türkiyəni nəzərdə tutmamışdur. Deməli, “Turan” həm də “türk Azərbaycanı”, türk Türküstanı deməkdir. Rəsulzadə: “Hətta bütün dünyanın türklərini əhatə etməli olan bir dövlətin yaradılması ideyası da boş bir xülyadır”. Xalqımızın güclü olması, xoşbəxt və firavan yaşaması üçün dövlətin tamamilə milli siyasət yürütməsi lazımdır”, - deyə yazmışdır [154]. Aydındır ki, türkçülüyü ümmətçilikdən, müsəlmançılıqdan, islamçılıqdan ayrı təsəvvür etmək olmaz. İslamçılıq türkçülük və azərbaycançılıq məfkurəsi, tarixi-estetik təfəkkür üçün müəyyənlik mənbəyidir. Böyük öndər panturanizmin keçmişindən danışanda təbii olaraq panislamizm probleminə də toxunmuşdur. Fakta söykənək: “Orta əsrlər mühitində doğulan milli ideya klerikalizm ideyası ilə aşılanmaya bilməzdi. Müsəlman aləmində panislamçılıq ideologiyasını meydana gətirən Şərqdə millətçiliyin ilk dövrlərdə dini xarakter daşıması da bununla izah olunur”. “Türk xalqları bir dövr panislamçılıqdan ilham almışlar. İslam mütəfəkkirləri nəinki dinin ehkamlarını möhkəmlətmək, habelə, bütün müsəlmanları birləşdirmək istəmişlər. Liberal-islahatçıların tərəfdarı olan Cəmaləddin Əfqani ilk dəfə milli özünüdərkə üstünlük verərək yazmışdır: “Azad, müstəqil və mədəni həyat sürmək üçün bütün müsəlman xalqları milli-özünü-
90
dərk şəraitində yaşamalıdırlar” [154, s.97]. Panislamist baxışlara etiraz edən Ziya bəy Göyalp əsaslandırmışdır ki, əslində panislamçılar xalqlarda milli özünüdərkin oyanmasının qarşısını alır, onların tərəqqisini yubandırır, bununla da müstəqil millətlər olmasına mane olurlar. “Milli özünüdərkin oyanmasının qarşısını almaq, elə xalqlara müstəqil dövlətlər yaratmaqda mane olmaq deməkdir”. Buna görə də “bütün müsəlman ölkələrində milli özünüdərk prosesini gücləndirmək lazımdır, çünki hər hansı bir tərəqqinin, həmçinin milli müstəqilliyin əsası yalnız dərk olunmuş milli “Mən”in mövcudluğudur”. XIX əsrin birinci yarısında Türkiyə vətəndaşlarının hüquq bərabərliyi elan olunmuşdur. Bütün bunlar Sultan Əbdüləzizin “Gülxana Xətti Hümayuni” fərmanında əks olunmuşdu. Məqsəd xristian xalqlarının bir sıra meyllərini türk dövləti quruluşu ilə uzlaşdırmaqdan ibarət idi. Lakin 1848-ci il inqilabının ideyalarından ruhlanan xristian xalqları fərmanla kifayətlənməmiş və milli hərəkatlara başlamışlar. Sultan Əbdülhəmidin başçıhğı altında “osmançılıq” məğlub olmuş, islamçılıq öz yerini millətçilik ideyalarına, ilk növbədə türkçülüyə vermişdi. Azərbaycanda İslamçılıq, əsasən, XX əsrin əvvəllərində formalaşmağa başlamışdır. Dinlə bağlı siyasi partiya və təsisatlar isə Demokratik Respublika yarandığı ərəfəyə təsadüf edir. Bu baxımdan “İttihadi-islam” və “Əhrar” partiyalarını qeyd etmək olar. Bunlar əslində islamın birliyini, ittihadçılığı təbliğ edirdilər. Lakin həm də onların fəaliyyətində Azərbaycanın müstəqilliyi, milli dövlətçilik ideyaları mühüm yer tutmuşdu. Təsadüfi deyildir ki, həmin partiyalar “Müsavat” Partiyası ilə eyni mövqedən çıxış etmişlər. S.M.Qənizadə, M.Y.Mehdiyev, M.Şahtaxtinski, Ş.Pişnamazzadə və başqaları islamı milli yox, dünyəvi zəmində qəbul etmişlər. 1905-1906 və 1918-ci illərin siyasi-ictimai hadisələri,
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|