Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
191 sinə səbəb olan geniş yayılmış ətraf mühit amillərindən biri- dir. Dünyada əkinə yararlı torpaq sahələrinin təxminən 40%-ə qədəri duz stresinin təsiri altındadır [186, 317]. Bu rəqəm ildən ilə artmaqdadır. ABŞ Elmlər Akademiyasının qənaətinə görə, yer kürəsində duzlu torpaqların belə sürətli artımı, gələcəkdə böyük bioloji fəlakətə gətirib çıxara bilər. Duzluluq ölkəmiz üçün də mühüm problem hesab olunur. Belə ki, respublikamızın ümumi torpaq sahəsinin 598,8 min hektarı müxtəlif dərəcədə duzlaşmaya məruz qalmış torpaq- lardır [219]. Duzlu torpaqlardan istifadənin alternativlərindən biri də, duzluluğa davamlı, eyni zamanda iqtisadı əhəmiyyət kəsb edən bitki sort və formalarının aşkar edilməsi və onların belə torpaqlarda becərilməsinin təmin olunmasıdır. Odur ki, qida və yem əhəmiyyətinə görə önəmli yeri olan, duzluluq stresinə qarşı davamlılığı ilə fərqlənən arpa bitkisi nümunələri içəri- sindən davamlı genotiplərin seçilməsi, onlarda tolerantlığın molekulyar genetik əsasların öyrənilməsi böyük elmi və təc- rübi əhəmiyyət kəsb edir. Duzluluq stresinin bütün dünyada kənd təsərrüfatı bitkilə- rinin məhsuldarlığının azalmasına səbəb olan ən böyük prob- lemlərdən biri olmasına baxmayaraq, bitkilərin duza davamlılıq mexanizi hələ də tam açıqlanmamışdır. Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, duz stresinə qarşı bitkilərin göstərdikləri reak- siyalar bitkilərin davamlılıq dərəcəsindən, yaşından, inkişaf fazasından, duzun forma və miqdarından və s. amillərdən aslı olaraq dəyişilə bilir [60, 77]. Bitkilərin əlverişsiz mühit şəraitinə uyğunlaşması zülal sintezinin gedişindən, ilk növbədə DNT-nin miqdarından, qu- ruluş vəziyyətindən və funksional fəallığından aslıdır. Quruluş vəziyyətinə və funksional fəallığına görə hüceyrə nüvəsindəki 192 DNT heterogen xarakterdə olub müxtəlif fraksiyalara bölünür. DNT-nin bir hissəsi labil vəziyyətdə olub, daha fəaldır və ən çox euxromatin hissədə yerləşir. Bütün əlamətlərə görə labil DNT reduplikasiya formasında olan DNT-dir və onun miqdarı genomun fəallığını xarakterizə edir [46]. DNT-nin digər funk- siyası isə histonlarla birləşmiş şəkildə olub, daha az fəal olan heteroxromatinin tərkib hissəsini təşkil edir. DNT-nin bir quruluş vəziyyətindən digərinə keçməsi ge- netik tənzimlənmə və hüceyrədəki morfogenetik proseslərlə əlaqədar baş verir. Odur ki, stres şəraitində DNT-nin genetik cəhətdən aktiv və inert fraksiyalarının təyini, başqa sözlə labil və stabil DNT fraksiyalarında baş verən dəyişmələrin öyrə- nilməsi maraq doğurur. Bu tədqiqatlarda məqsəd, duzluluq stresinin davamlı və həssas arpa sortnümunələrinin genomunda əmələ gətirdiyi dəyişmələr və bu dəyişmələrə fitohormonların təsirinin öyrənilməsidir. Tədqiqatın nəticələri göstərmişdir ki, duzluluq stresi təsirindən davamlı arpa nümunələrində labil DNT-nin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə artır (27,1%) və RNT sintezi də inten- sivləşir. (Şəkil 4.5). Davamlı bitki genotiplərində, duzluluq stresi təsirindən euxromatin DNT-si miqdarının artması ge- netik sistemin fizioloji labilliyinin yüksəlməsini, başqa sözlə xromosom aparatının fəallaşmasını göstərir. Stresdən sonra Hib + Kin fitohormon kompleksinin təsirindən genetik apa- ratın daha da fəallaşması, labil xromatin DNT-sinin 51,4%, RNT-nin miqdarının isə 69,9% artdığı müşahidə edilmişdir. Maraqlıdır ki, fitohormon təsirindən DNT-nin digər fraksiya- larında və ümumi DNT-nin miqdarında da kəskin çoxalmalar baş vermişdir. 193 26,9 27,1 9,5 29 20 0 10 20 30 40 50 N əz arə tə görə % -lə a) Stresdən 24 saat sonra baş verən dəyşmələr RNT Labil DNT Stabil DNT Qalıq DNT Ümumi DNT 69,9 51,4 71,3 61,5 59,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 N əz arə tə gör ə % -lə a) Stresdən 24 saat sonra Hib + Kin təsirindən baş verən dəyşmələri Şəkil 4.5. Nutans 118/21 arpa nümunəsində duzluluq stresi təsirindən RNT miqdarı və DNT fraksiyalarında baş verən dəyişmələr və bu dəyişmələrə Hib+Kin fitohormon komp- leksinin təsiri Duzluluq stresinə həssas olan Nutans 57/9 nümunəsində isə tamamilə əks proseslər baş verir. Belə ki, arpanın bu nü- munəsində duzluluq stresi təsirindən labil xromatin DNT- sinin miqdarı 33%, RNT-nin miqdarı 13,8% azalmış, stabil DNT-nin miqdarı isə 13,3% artmışdır (Şəkil 4.6). 194 -13,8 -33 13,3 -29,7 -9 -40 -30 -20 -10 0 10 20 N əz arə tə görə % -lə a) Stresdən 24 saat sonra baş verən dəyşmələr RNT Labil DNT Stabil DNT Qalıq DNT Ümumi DNT 48,1 24,1 23,3 43,6 24,6 10 20 30 40 50 N əz arə tə gö rə % -lə a) Stresdən 24 saat sonra Hib + Kin təsirindən baş verən dəyşmələri Şəkil 4.6. Nutans 57/9 arpa nümunəsində duzluluq stresi təsirindən RNT miqdarı və DNT fraksiyalarında baş verən dəyişmələr və bu dəyişmələrə Hib+Kin fitohormon kompleksinin təsiri Stresin təsirindən, ümumi xromatin kütləsində euxroma- tin miqdarının kəskin azalması, həssas genotiplərdə heteroxro- matinləşmə prosesinin baş verdiyini göstərir ki, bu da xromo- som aparatının funksional fəallığının azalması ilə nəticələnir. Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|