Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
202 Mitoxondri və xloroplastların böyüməsinə və bölünməsinə iki ayrı genetik sistem tərəfindən nəzarət olunur: orqanoidlərin öz genomları və nüvə genomu. Bu orqanoidlərdəki zülalların əksər hissəsi nüvə DNT-si tərəfindən kodlanır, sitoplazmada sintezlənir və orqanoidlərə transfer edilirlər. Lakin, nisbətən az miqdar zülallar və onların RNT-ləri orqanoidlərin öz DNT-ləri tərəfindən kodlanır və orqanoidlərdə sintezlənirlər. Müəyyən edilmişdir ki, mitoxondri DNT-ləri 16000-dən çox nükleotid ardıcıllıqından ibarət olub, 2 rRNT geni, 22 tRNT geni və 13 müxtəlif polipepdid zəncirinin sintezini həyata keçirən struktur genlərdən təşkil olunmuşdur. Xloroplast genomu mitoxondri genomuna nisbətən 10 dəfəyə qədər böyük olub, daha çox genə malikdir [39, 45]. Ali bitkilərdə nüvə, xloroplast və mitoxondrial genetik sis- temlərdəki ümumilik və spesifikliyin müəyyən edilməsi uzun il- lərdir ki, elmi ictimaiyyət tərəfindən müzakirə edilir və belə müzakirələr bu gün də davam etdirilməkdədir. Belə bir amil də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir ki, orqanizmlərin həyatiliyi, yaşama qabiliyyəti və digər fundamental əlamətləri müxtəlif genetik sistemlər tərəfindən birlikdə müəyyən olunurlar, zira bunlar bir-bi- rindən asılı olmadan heç cürə bu əlamətlərə cavabdeh ola bil- məzlər. Görünür ki, belə qarşılıqlı əlaqə təkamül prosesində təbii seçmənin təsiri altında genotip və plazmotipin dəyişkənliyi əsasında yaranır və hüceyrənin bütün irsi sistemləri arasında koordinasiyanı təmin edir. Güman etmək olar ki, bitkilərin ekstremal şəraitə ən yaxşı davamlılığını təmin edən istənilən xromosom mutasiyasının kodlaşdırdığı fermentlər mitoxondri və plastid plazmogenlərinin kodlaşdırdığı fermentlərlə faydalı qarışıqlı təsirə malik olduğu halda təbii seçmə vasitəsilə saxlanıla bilər [100, 101]. Əlverişsiz şərait amillərinə qarşı davamlılıq multigenlər vasitəsi ilə idarə olunur. Bitkilərin əsas adaptiv reaksiyaları 203 koadaptiv genlərin və bütünlüklə genomun koadaptasiyasının nəzarəti altındadır. Bitkilərin ontogenetik adaptasiyasının xa- rakterinə sitoplazmatik determinantların, yəni hüceyrənin xro- mosomdan xaric irsi elementlərinin cəmi – plazmonun çox böyük təsiri vardır. Sitoplazmanın genetik sistemləri ali bitki- lərin mühüm adaptiv əlamətlərinin irsiliyinə nəzarət edir və genotipik dəyişkənlik imkanlarını təmin edir. Bir çox tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə genotipik dəyiş- kənliklərin 25%-i orqanoidlərin genləri, 75%-i isə nüvə genomu- nun payına düşür. 1%-dən az olan sitoplazmatik genlərin ümumi genetik dəyişkənliyinin dörddə birini təmin etməsi göstərir ki, orqanoidlərin genləri bitki həyatında enerji proseslərinin təmin olunmasında böyük rol oynayır [62, 80, 81]. Xromosom və sitoplazmatik determinantlar hüceyrədə bir-birini tamamlayan genetik sistemlərdir, onların qarşılıqlı əlaqəsi dəyişkən xarici mühit şəraitində ontogenetik proqra- mın həyata keçirilməsi prosesində daxili nizamlılığın və me- tabolik proseslərin xarakterini müəyyən edir. Bitkilərdə sito- plazmatik irsiyyət nüvə-sitoplazma qarşılıqlı əlaqəsi vasi- təsilə, yəni genom və plazmon sistemlərinin sıx kooperasiyası və inteqrasiyası vasitəsilə həyata keçirilir [67, 87]. Qeyd etmək lazımdır ki, sitoplazma tipi ilə bitkilərin im- munitet və qeyri-əlverişli xarici mühit amillərinə qarşı davam- lılıq kimi bioloji funksiyaları bir-biri ilə əlaqədardır. Ona görə də, stres təsirindən mitoxondri və xloroplastların genetik sis- temlərində baş verən dəyişkənliklərin öyrənilməsi böyük maraq doğurur. Cədvəl 4.2- də quraqlıq və duzluluq streslərinin Arpa 43 sortunun xloroplast və mitoxondri genetik sistemlərində nuk- lein turşularının miqdarına təsirini əks etdirən nəticələr veril- mişdir. Cədvəldən və şəkildən göründüyü kimi, öyrənilən hər 204 iki stres amillərin təsirindən xloroplastlarda RNT və DNT-nin miqdarında önəmli artım baş vermişdir. Quraqlıq stresinin təsirindən xloroplastlarda RNT-nin miqdarı 46%, DNT-nin miqdarı isə 19% artmışdır. Duzluluq stresi təsirindən isə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 80% və 33%-ə bərabər olmuşdur. Cədvəl 4.2 Quraqlıq və duzluluq streslərinin iki cərgəli Arpa 43 sortunun hüceyrə orqanoidlərində nuklein turşularının miqdarına təsiri (mitoxondri və xloroplastların 100q quru kütləsində, mq-la ) Variant- lar Xloroplast Mitoxondri RNT DNT RNT/ DNT RNT DNT RNT/ DNT Nəzarət 3222±68 240,7±31 13,38 3212±48 389,7±27 8,24 PEQ 4698±110 287,2±26 16,36 3754±96 317±18 11,80 NaCl 5796±76 321,0±18 18,06 3238±114 322,2±11 10,05 Lakin stres amillərin təsirindən mitoxondrilərdə baş verən dəyişmələr bir qədər fərqli olmuşdur. Belə ki, quraqlıq stresi bu sortun mitoxondrilərində RNT miqdarını 17% artırdığı halda, DNT-nin miqdarına mənfi təsir göstərmiş və onun 19% azalmasına səbəb olmuşdur. Duzluluq stresinin tə- siri zamanı da bənzər nəticələr əldə edilmişdir. Bu stresin tə- sirindən RNT-nin miqdarında ciddi dəyişmələr baş verməsə də, DNT-nin miqdarı 17% azalmışdır. Göründüyü kimi, bu sortun xloroplast genetik sistemi mitoxondri genetik sisteminə nisbətən stres amillərinin təsirinə daha çox davamlılıq göstər- mişdir. Lakin bu nəticə hələ ümumi qanunauyğunluq kimi qə- bul edilə bilməz. Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|