Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
120 və müvafiq olaraq müqavilənin hər iştirakçısı qoyduğu kapitalın payına uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırdı. Dördüncü, heç bir kəndli icması öz pay torpağını ləğv edərək Don vilayətindən başqa bir quberniyaya köçmək hüququna malik olmadığı halda almanların yaratdığı kolonist cəmiyyəti istənilən vaxt təsərrüfatını sataraq başqa bir quberniyaya köçə bilərdi 92 . Hesabatda, həmçinin qeyd olunurdu ki, alman koloniyalarının planlarının tərtibinə heç bir ehtiyac qalmamışdır, belə ki, onlar artıq çoxdan yerləşmişlər. Aşağıda gətirdiyimiz bəzi faktlar Donda mövcud olan koloniyaların əksəriyyətinin müvəqqəti xarakter daşıdığını göstərir. Məsələn, 1877-ci ildə Miusk dairəsində mövcud olan Felzenbax koloniyasının üzvləri dövlətdən 500 rubl məbləğində ssuda almış və polis orqanları ssudanın qaytarılmasını tələb etdikdə üzə çıxmışdır ki, adı çəkilən koloniya artıq ləğv edilmişdir 93 . Yəni, kolonistlər torpaqlarını satmış və öz köhnə yaşayış yerlərinə qayıtmışlar. Arxiv sənədlərindən görünür ki, Rusiyanın başqa regionlarından fərqli olaraq, Donda məskunlaşan almanların çoxu dəbdəbəli evlər tikməkdən yayınır, əsasən az xərc tələb edən, palçıqdan tikilmiş müvəqqəti evlərə üstünlük verirdilər 94 . Təbii ki, kolonistlərin öz yaşayış yerlərini tərk etməsi halları kütləvi xarakter daşımırdı, bu cür hadisələrə tək-tək rast gəlinirdi. 3 №-li cədvəldən göründüyü kimi, 1876-cı ildən 1916-cı ilə qədər, yəni 40 il ərzində Don Hərbi Dairəsində almanların sayı sürətlə artmışdı və bu bir daha sübut edir ki, alman əhalisi Donda daimi məskunlaşmağa daha çox üstünlük verirdi. Alman koloniyalarının planlarının tərtibinə gəldikdə isə torpaq paylayan komitənin bu işdən imtina etməsindən sonra bu vəzifə kəndli işləri üzrə vilayət idarəsinə həvalə edildi. Rəsmi hökumət dairələrinin alman koloniyalarının planlarına marağı heç də koloniyaların daha optimal yerləşdirilməsi və onların daha da abadlaşdırılması istəklərindən irəli gəlmirdi. Planlara olan diqqət azad, müstəqil alman icmalarının fəaliyyətindən doğan narahatçılığın nəticəsi idi. Məlumdur ki, 1890-cı illərdə «alman məsələsinin» müzakirəsi məişət səviyyəsindən ali dövlət səviyyəsinə qaldırılmışdı. Bu nöqteyi- nəzərdən Don kimi hərbi-strateji ərazidə onlarla əcnəbi koloniyaların nəzarətdən kənarda qalması yolverilməz idi. Don Hərbi Dairəsində mövcud olan koloniyalar üzərində nəzarəti gücləndirmək istiqamətində rəsmi dövlət orqanları tərəfindən müxtəlif təkliflər irəli sürülürdü. Məsələn, Rostov dairə rəisinin məruzəsində alman koloniyalarında «müstəqil kənd idarəetmə sisteminin» və yaxud koloniyalarda kənd starostası vəzifəsinin təşkil edilməsi təklif olunurdu. Dairə rəisinin fikrincə, bu vəzifəyə seçilən şəxs rəsmi dairələr tərəfindən təsdiqlənməlidir ki, o, xidməti vəzifəsinə görə özünün yuxarı instansiyalardan asılılığını dərk etsin 95 . Beləliklə, Don vilayət kəndli idarəsi koloniyaların azad kəndlərə çevrilməsi istiqamətində fəaliyyətini gücləndirdi. Koloniyalara kənd idarələrinə aid atributlar, müxtəlif nişanlar kənd starostası üçün möhürlər, qeydiyyat kitabları və 121 sair əşyalar göndərdilər. Rəsmi dairələrin koloniyaların ləğvinə yönələn bu addımları almanlar tərəfindən narazılıqla qarşılandı və vilayət kəndli idarəsinə kolonistlər tərəfindən, çoxsaylı şikayətnamələr göndərildi. Alman kolonistlərində narazılıq yaradan əsas səbəb koloniyalarda kənd icmalarının təşkil edilməsi idi. Bu halda koloniya üzvlərindən öz köhnə yaşayış yerlərini həmişəlik tərk etmək, yeni kənd icmasında qeydiyyata düşmək tələb olunurdu. Bütün bunlar kolonistlər üçün müxtəlif problemlər yaradırdı. Məsələn, Mariupol qəzasının Qrunaus nahiyəsindən gələrək Taqanroq dairəsinin Pisarevka kəndində məskunlaşan kolonistlər yuxarı instansiyalara yazdıqları xahişnamədə yeni yaşayış yerində azad kəndli cəmiyyətinin yaradılmasının mümkünsüzlüyündən danışırdılar. Xahişnamədən bu mümkünsüzlüyün səbəbi aydın olur. Belə ki, kolonistlərin Qrunaus nahiyəsindən qeydiyyatdan çıxmaları mütləq şərt sayılırdı. Bunun üçün kolonistlər əvvəlcə Qrunaus kolonist cəmiyyətinin ictimai kapitalından, rezerv ərzaq dükanlarından, ümumi torpaq mülkiyyətindən və müxtəlif ictimai binalardan onlara düşən payı almalı idilər 96 . Görürük ki, yeni yaşayış yerində kolonistlərin qeydiyyata alınması və onların vilayət kəndli idarəsinə tabe etdirilməsinin çox mürəkkəb mexanizmi var idi. Bu məsələnin həlli bir neçə on illiyə başa gələ bilərdi. Hüquqi nöqteyi- nəzərdən Don Hərbi Dairəsinin hökumət orqanlarının kolonistlərə qarşı iddiaları qeyri-qanuni xarakter daşıyırdı. Əvvəla, nəzərə alaq ki, kolonistlər müxtəlif silklərə aid idilər. Onların arasında kəndlilərdən savayı meşşanlara, əcnəbi vətəndaşlara və keçmiş əsgərlərə rast gəlinirdi. İkinci bir tərəfdən kolonistlər xüsusi mülkiyyətçilər kateqoriyasına aid idilər və onların könüllü razılığı olmadan koloniyalarda kənd idarəetmə sisteminin təşkili həyata keçirilə bilməzdi. Kolonistlərin rəsmi dairələrə göndərdikləri bütün şikayətlər nəticəsiz qaldı və yalnız Ali Senatın 1898-ci il tarixdə qəbul etdiyi qərarla kənd idarəetmə sisteminin yaradılması məsələsi gündəmdən çıxarıldı 97 . Ali Senatın qərarında qeyd olunurdu ki, «04 iyun 1871-ci il qanununa əsasən, kəndlilər kənd icmasının azad üzvləri kimi öz doğma koloniyalarındakı həyətyanı sahələrdən məhrum olmamaq şərti ilə qeydiyyatdan kənar istənilən yerdə yaşamaq və daşınmaz əmlak əldə etmək hüququna malikdirlər» 98 . Yuxarıda adı çəkilən qərarda vurğulanırdı ki, kolonistlər yeni yaşayış yerlərinə köhnə koloniyalarından azad olduqdan sonra təhkim edilə bilərlər və bu proses yalnız kolonistlərin şəxsi istəyi ilə həyata keçirilə bilər. Bütün bunlarla yanaşı, qərarda Don ərazisində, şəxsi mülkiyyət torpaqlarında məskunlaşan kolonistlərin vəzifələri göstərilir, yeni yaşayış yerində ümumi və kənd polis orqanlarına sözsüz tabe olmaq tövsiyə edilirdi. Beləliklə, görürük ki, Don Hərbi Dairəsində alman koloniyalarının yaranma prosesi XIX əsrin 70-ci illərindən başlasa da, onların hüquqi statusu yalnız 1898-ci ildə təyin edildi — bu vaxta qədər Donun müxtəlif dairələrində yerli hakimiyyət orqanları kolonistlərlə fərqli münasibətlərdə olmuşlar. 1888-ci ilə aid arxiv Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|