Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
121
naminə  Mustafa  Kamalın  başçılığı  ilə  Antantaya  qarşı  “Ana-
dolunun  və  Rumelinin  hüququ  müdafiə  cəmiyyətlərinin  bir-
liyi”ni  yaratdı.  şğal  olunmuş  əyalətlərdən  başqa  bütün  yerlər 
Mustafa  Kamalın  başçılıq  etdiyi  “Nümayəndələr  komitəsi”nin 
ə
linə  keçdi.  1919-cu  ilin  axrında  stanbulda  çağrılacaq  par-
lamentə  seçkilər  keçirildi.  Bu  seçkilərdə  Mustafa  Kamalın 
tərəfdarları  səslərin  əksəriyyətini  aldılar.  Mustafa  Kamal  özü 
bu parlamentə deputat seçilməsinə baxmayaraq,  stanbula  get-
məkdən imtina etdi. 
Mustafa  Kamal  paşa  27  dekabr  1919-cu  ildə  “Nümayən-
dələr  komitəsi”nin  üzvləri  ilə  birlikdə  Ankaraya  gəldi.  Artıq 
milli  mübarizə  Ankaradan  idarə  olunur,  stanbuldakı  bir  çox 
hərbi  və  mülki  vətənpərvərlər  isə  istiqlaliyyət  mübarizəsində 
tapşırıq  almaq  üçün  Ankaraya  gəlirdi.  Bir  az  sonra,  16  mart 
1920-ci ildə  stanbul Antanta dövlətləri tərəfindən işğal edildi, 
şə
hər  xaricilər  tərəfindən  tamamilə  hərbi  nəzarət  altına  alındı. 
Belə  bir  vəziyyətdə  Məclis  fəaliyyət  göstərə  bilməyəcəyini 
başa düşərək dağıldı. Bu vaxt millət vəkillərinin bir hissəsi də 
ingilislər  tərəfindən  tutuldular.  Nəhayət,  23  aprel  1920-ci  ildə 
ölkənin  hər  yerindən  gələn  millət  vəkillərinin  iştirakı  ilə 
Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi açıldı. Mustafa Kamal 
paşa yekdilliklə Məclisin sədri seçildi. Ankarada Böyük Millət 
Məclisinin  açılması  və  Milli  hökumətin  yaradılmasından  qə-
zəblənən  müttəfiq  orduları  rəhbərliyi  Sultandan  təcili  tədbir 
görməyi  tələb  etdi.  Sultan  isə  Türkiyə  ərazisində  bir  hökumət 
olduğunu  qeyd  edərək,  Mustafa  Kamal  paşanı  qiyamçı  ad-
landırdı. Sultanın göstərişi ilə hərbi məhkəmə Mustafa Kamala 
və  onun  yaxın  yoldaşlarına  qiyabi  surətdə  ölüm  cəzası  kəs-
mişdi. Lakin artıq xalq silaha sarılaraq Mustafa Kamal paşanın 
ə
trafında  birləşmişdi.  Onlar  Mustafa  Kamal  hökumətini  əsl 
qanuni  hökumət  elan  edərək  hər  yerdən  onun  ətrafında  top-
laşırdılar. 
Mustafa  Kamal  paşanın  artan  nüfuzundan  və  qazandığı 
uğurlardan qorxuya düşən Müttəfiqlər Sultan hökumətini 1920-

---

 
122
ci  il  avqustun  10-da  Sevr  müqaviləsini  imzalamağa  məcbur 
etdilər. Müqavilənin şərtlərinə görə, Osmanlı imperiyası  ngil-
tərə, Fransa,  taliya və Yunanıstan arasında bölüşdürülürdü. Bu 
müqavilə  əslində  Türkiyəni  faktiki  olaraq  müstəqil  dövlət 
hüququndan  məhrum  edirdi.  TBMM  müqaviləni  tanımaqdan 
imtina  edərək,  onu  türk  xalqının  maraqlarına  zidd  elan  etdi. 
Sultan hökuməti isə xalqın maraqlarını düşmənə satdığına görə 
qanundan kənar elan edildi. Bundan qorxuya düşən sultan mü-
qavilədən  imtina  edərək  onu  təsdiqləməyə  cəsarət  etmədi.  Bu 
cür türklərin qarşısını ala bilmədiyini görən müttəfiqlər onlara 
arxadan zərbə olsun deyə erməniləri türklər üzərinə qaldırdılar. 
Ə
vəzində  isə  onlara  bir  sıra  ərazilər  də  vəd  olundu.  Bunun 
nəticəsi  olaraq  qəfildən  hücuma  uğrayan  türklər  Qars,  Oltu, 
Sarıqamışı itirdi. Bütün bu daxili və xarici çətinliklərə baxma-
yaraq,  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisi  hökuməti  qısa  bir  za-
manda vəziyyətə hakim olaraq düşmən qüvvələrinə qarşı müx-
təlif  cəbhələrdə  böyük  müvəffəqiyyətlər  qazanmağa  başladı. 
Şə
rq  cəbhəsində  15-ci  Ordu  komandanı  Kazım  Qarabəkirin 
tabeçiliyindəki  qüvvələr  böyük  müvəffəqiyyətlər  qazandı.  29 
sentyabr 1920-ci ildə Sarıqamış, 30 oktyabr 1920-ci ildə Qars 
yenidən  geri  alındı.  1920-ci  il  dekabrın  əvvəlində  ermənilərin 
barışıq arzusu nəzərə alındı və Gümrü müqaviləsi imzalanaraq 
müharibə başa çatdırıldı. Ermənistan tərəfi ağır və əsarətli sülh 
şə
rtlərini imzalamağa məcbur oldu.  
1920-ci  ilin  yazında  Türkiyə  ilə  Sovet  Rusiyası  arasında 
dostluq münasibətləri yaranmağa başladı. Buna səbəb TBMM-
nin  başçısı  Mustafa  Kamal  1920-ci  il  aprelin  26-da  Sovet 
Rusiyasına  qarşılıqlı  əlaqələr  qurulması  ilə  bağlı  müraciət  et-
mişdi. Sovet hökumətinin cavabında hər iki ölkə arasında dip-
lomatik əlaqələrin qurulmasının zəruriliyi göstərilir və Türkiyə 
xalqının  azadlıq  mübarizəsinin  qələbəsinə  ümid  etdikləri  bil-
dirilirdi.  Sovet  hökuməti  Türkiyəyə  hərtərəfli  yardım  göstərə-
cəyini də bildirmişdi. Sovet tərəfinin yardım etmək istəyi onun-
la  bağlı  idi  ki,  Antantanın  Sovet  Rusiyasına  qarşı  yönəltdiyi 

---

 
123
müdaxiləçi  qüvvələri  parçalasın.  Türkiyəyə  yardım  Sovet 
Rusiyasının xilası naminə edilmişdir. 
Sovet  Rusiyası  Ankara  hökumətini  tanıdı  və  1921-ci  il 
martın  16-da  onunla  Moskva  sülh  müqaviləsini  imzaladı.  Bu 
müqavilə ilə tərəflər belə qərara gəlmişdilər ki, başqası tərəfin-
dən zorla qəbul etdirilən hər hansı müqaviləni tanımayacaqlar. 
Sovet hökuməti xüsusi olaraq bildirdi ki, Türkiyə Böyük Millət 
Məclisi tərəfindən tanınmayan Türkiyəyə aid beynəlxalq rəsmi 
sənədlərin heç birini tanımayacaq. Moskva müqaviləsi Gümrü 
müqaviləsini  də  ləğv  etmiş  və  türk  ordusunun  tutduğu  Gümrü 
rayonu  Sovet  Ermənistanına  qaytarılmışdır.  Eyni  zamanda 
Batumi şəhəri ilə birlikdə Batumi limanının ərazisi də Gürcüs-
tana verildi. Türkiyəyə Batumi limanı vasitəsilə sərbəst ticarət 
etmək ixtiyarı verilirdi.Sovet hökuməti Türkiyəni çar Rusiyası 
ilə  beynəlxalq  sənədlərə  əsasən  razılaşdığı  pul  və  başqa 
öhdəçiliklərdən azad etmişdir. Tərəflər öz ərazilərində qarşı tə-
rəfə  yönəldilmiş  təşkilat  və  qrupların  fəaliyyətinə  yol  vermə-
yəcəklərini  öhdələrinə  götürürdülər.  Bu  müqavilə  ərazi  mə-
sələlərini  nizama  salır,  boğazlarda  sərbəst  ticarət  gəmiçiliyi 
nəzərdə tuturdu. Sovet hökuməti ilə Türkiyə arasında bağlanan 
bu  müqavilə  Türkiyənin  beynəlxalq  vəziyyətində  əsaslı  dönüş 
yaratdı.  Antanta  dövlətlərini  Türkiyəyə  güzəştə  getməyə  və 
onunla hesablaşmağa məcbur etdi. Bu müqaviləyə əsasən Tür-
kiyəyə əvəzsiz olaraq 10 milyon manat məbləğində maliyyə və 
silah yardımı haqqında razılıq əldə edilmişdi.  
Moskva  müqaviləsinin  bağlanması    Türkiyə  ilə  Cənubi 
Qafqaz  respublikaları  arasındakı  münasibətlərə  də  təsir  etdi. 
1921-ci il oktyabrın 13-də Qarsda Sovet Rusiyasının vasitəsilə 
Türkiyə  ilə  Cənubi  Qafqaz  respublikaları  arasında  müqavilə 
imzalandı.  Qars  müqaviləsinin  maddələrinin  çoxu  Moskva 
müqaviləsinin məzmununa uyğun idi. Müqavilədə hər iki tərəf 
arasındakı sərhəd və ərazi məsələlərinin qaydaya salınması yer 
alırdı.  Naxçıvana  Azərbaycanın  tərkibində  muxtariyyət  veril-
məli idi. Batumi şəhəri limanı ilə birlikdə Gürcüstana verilirdi. 

---