Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
130 mələ əsaslanması idi. Atatürk inqilabları dünyəvi cəmiyyət sis- temini qəbul etməklə özündən əvvəlki inqilabi hərəkatlardan köklü surətdə fərqlənir. Bu inqilablar türk millətinin müasir- ləşmə yolundakı ehtiyac və istəklərinə tam uyğun formada həyata keçirilirdi. Atatürk inqilabları iqtisadi və sosial həyatda öz bəhrəsini verdi. Milli sənaye yarandı, kənd təsərrüfatı yük- səldi. 1925-ci ildə SSR ilə Türkiyə arasında üç il müddətinə hücum etməmək və bitərəflik haqqında müqavilə bağlanmışdı. 1938-ci ilədək həmin müqavilənin müddəti bir neçə dəfə artı- rılmışdı. XX əsrin 20-30-cu illərində SSR ilə Türkiyə arasında iqtisadi əməkdaşlığa dair bir neçə saziş imzalanmışdı. Bu illərdə Türkiyə bir sıra digər dövlətlərlə də iqtisadi və siyasi ə laqələr qurmağa başlamışdı. Bütün bu inkişafların nəticəsində Millətlər Cəmiyyəti 1932-ci ildə Türkiyəni sülh yolunda gös- tərdiyi səyləri ilə bağlı üzvlüyə dəvət etdi. Millətlər Cəmiy- yətinin böyük dövlətlərin mənfəətlərini qoruyan bir qurum halına gəlməsinə baxmayaraq, Türkiyə sülhün qorunması isti- qamətində yaxşı niyyətini göstərmək məqsədi ilə 1932-ci ilin iyulunda bu quruma üzv oldu. XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində taliyanın Aralıq dəni- zində fəallaşması ilə bağlı Qara dəniz boğazlarının əhəmiyyəti artdı. taliya Dodekanez adalarında hərbi bazalar yaratmışdı. Türkiyə boğazlar rejiminə yenidən baxılmasını tələb edirdi. 30- cu illərdə Avropada beynəlxalq münasibətlər Türkiyənin xeyrinə dəyişməyə başladı. 1935-ci ilin dekabrında ngiltərə Türkiyə, Yunanıstan və Yuqoslaviyaya vəd etdi ki, taliya təca- vüzü zamanı onları müdafiə edəcək. SSR də Türkiyənin mövqeyini müdafiə edirdi. 1936-cı ilin aprelində türk hökuməti Lozanna müqaviləsini imzalayan dövlətlərə boğazlar məsələ- sinə yenidən baxmaq haqqında müraciət etdi. Türk höku- mətinin bu müraciətinə müsbət cavab verildi. 1936-cı ilin iyu- nun 22-də sveçrənin Montre şəhərində doqquz dövlətin iştirakı ilə Qara dəniz boğazlarının rejiminə dair konfrans keçirildi. 131 Konfransda taliya nümayəndə heyəti iştirak etmədi. Konfrans iştirakçıları Türkiyə nümayəndə heyətinin təkliflərinə prinsipcə razı oldular. 1936-cı ilin iyulun 20-də Qara dəniz boğazlarının rejiminə dair Montre konvensiyası imzalandı. Konvensiyaya görə boğazlar zonasında Türkiyənin hüquqları tamamilə bərpa edildi. Boğazlardan keçməyə nəzarət və müşahidə hüququ Türkiyəyə verildi. Bütün ölkələrin ticarət gəmiləri boğazlardan sərbəst keçmək hüququ aldılar. Dinc dövrdə boğazlardan Qara dəniz dövlətlərinin bütün hərbi gəmiləri keçə bilərdi. Boğaz- lardan Qara dənizə çıxışı olmayan dövlətlərin yalnız yüngül hərbi gəmilərinin keçməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu gəmilər Qara dənizdə üç həftədən çox qalmamalı idi. Türkiyənin iştirak etmədiyi müharibə zamanı boğazları müharibə aparan döv- lətlərin hərbi gəmiləri üçün bağlaya bilərdi. Türkiyə mühari- bədə iştirak edərdisə, türk hökuməti boğazlar rejimini özü tən- zimləməli idi. Montre konvensiyası heç bir iştirakçı dövlət tərəfindən ləğv edilməmiş olduğundan hələ də qüvvədə qalmaqdadır. ngiltərənin razılığı olmasaydı, Türkiyənin boğazlar reji- mini bu dərəcədə öz xeyrinə dəyişdirməsi mümkün ola bil- məzdi. ngiltərənin Türkiyəyə qarşı bu cür davranışı taliyanın Şə rqi Aralıq dənizi bölgəsində ortaya çıxardığı təhlükədən irəli gəlmişdi. Belə bir təhlükəyə qarşı ngiltərə Türkiyədə özünə möhkəm bir dayaq görmüş və Türkiyəni öz tərəfinə çəkmək istəmişdi. Montre konvensiyasından sonra türk-ingilis müna- sibətləri daha da inkişaf etmişdi. Lozanna konfransından sonra yeni bir dövlətin qurul- masında, sultanlığın və xəlifəliyin qaldırılmasında, dünyə- viliyin və digər islahatların həyata keçirilməsində Atatürkün ilk məsləhətçisi həmişə smət paşa olmuşdur. Bu səbəblərə görə idi ki, Mustafa Kamal Atatürk 1938-ci ildə öldükdən sonra onun davamçısı s-mət paşa oldu. Gerçək bu idi ki, smət nönü olduqca qarışıq və sonu müəyyən olmayan dünya şərtləri içində prezidentlik vəzifəsini boynuna götürmüşdü və ediləcək kiçik 132 bir səhv ölkə həyatını təhlükəyə ata bilərdi. Onu qarşıda tək dünya müharibəsinə olan ehtimallar deyil, mənimsədiyi sis- temin ağır məsuliyyətləri də gözləyirdi. 1939-cu ilin sentyabrında ikinci dünya müharibəsi başladı. Türkiyənin bu müharibədə heç bir istəyi və iddiası yox idi. Ə sas məsələ ölkənin varlığının davamını təmin etmək və qoru- maq idi. Lakin ölkənin coğrafi mövqeyi onu problemlər içində çıxılmaz vəziyyətə salırdı. Lakin smət nönü müharibəyə girməyi heç düşünmürdü. nönünün siyasəti ölkəni hər nə ba- hasına olursa olsun müharibədən uzaq tutmaq idi. Çünki Tür- kiyənin nə yeni torpaqlar qazanmaq istəyi, nə də əlindən çıxmaması üçün qorumağa çalışdığı müstəmləkə torpaqları vardı. Diplomatik mübarizədə Türkiyəni öz tərəfinə çəkmək və Balkanlara sahib olmaq başlıca yer tuturdu. 1941-ci il iyulun 18-də Almaniya ilə Türkiyə arasında dostluq və hücum etmə- mək haqqında müqavilə imzalandı. Bu müqavilə ilə Almaniya özünün cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdi. Bu müqavilə ilə qəribə bir vəziyyət yaranmışdı. Türkiyə ngiltərə ilə müttəfiq idi, SSR ilə Türkiyə arasında da hücum etməmək haqqında razılıq var idi. Bir sözlə imzalanan bu müqavilələr ilə Türkiyə bitərəfliyini qoruyub saxlaya bilmişdi. Lakin Türkiyə üzərində müttəfiqlərin təzyiqi artırdı. Müttəfiqlər Türkiyənin Almaniya ilə olan əlaqələrini yaxşı qarşılamırdılar. Hətta SSR Türkiyənin ona hücum edə biləcəyini ya da alman ordusuna tranzit keçid icazəsi verə biləcəyini düşünərək narahat olurdu. Almaniya Türkiyənin müharibəyə girməsini təmin etmək üçün Egey adaları ilə birlikdə Trakya və Qafqazda ona torpaq vəd etdi. Buna qarşılıq nönünün cavabı belə oldu: “Türkiyənin torpaq tələbi yoxdur. ngiltərə ilə ittifaqına da xəyanət edə bilməz. Lakin Almaniya Türkiyəyə hücum etmədiyi təqdirdə, Türkiyə Almaniyanın hər hansı bir dövlətlə apardığı müha- ribədə tərəfsiz qalacaq və hücum etməyəcəkdir”. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|