Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
93
mübadiləsinə söykənir. Mini-sistemlər – “mənimsəmə” iqtisadiyyatının lokal yaranışları olmaqla, qeyri-sabitliyi ilə səciyyələnir və onların süqutu əsasən ya ekoloji fəlakətlər, ya da demoqrafik artımla determinə olunur.
Cədvəl 4.5 Tarixi sistemlərin tipologiyasının .Vallerstayn versiyası
“ stehsal” iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq daha geniş zaman və məkan sərhədləri daxilində daha dayanıqlı dünya sistemləri yaranmağa başlamışdır. “Dünya-imperiyaları” tipli (mədəni müxtəlifliyi ilə xarakterizə olan siyasi-hərbi) yaranışlar meydana gəldi. Elə buradaca qeyd etmək lazımdır ki, Vallerstaynın “dünya-imperiyaları” Asiya istehsal üsulunun müxtəlif səpgili “genişləndirilmiş” versiyalarına yaxın anlam kəsb edir. “Dünya-imperiyaları ” və “dünya-iqtisadiyyatları” tarixi proses ərzində bir-birinin alternativi kimi çıxış etməklə, tsiklik xarakter daşımışdır. Əgər kapitalizməqədərki “dünya-iqtisadiyyatları”, onlarla paralel şəkildə mövcud olan “dünya-imperiyaları” tərəfindən (nəticə etibarı ilə) “udulurdusa”, XVI əsrdən (1450 il) başlayaraq müxtəlif konyunktur səbəblərə görə əvvəlki dövrlərdən dayanıqlılığı ilə fərqlənən lokal dünya- iqtisadiyyatları formalaşmağa başladı. Məhz Qərbi Avropada formalaşan həmin lokal yaranışlar kapitalizmin inkişaf çərçivəsi rolunu oynamışdılar. Kapitalizmin genezisinə yanaşmada .Vallerstayn tam fərqli mövqedən çıxış edir. Onun fikrincə, bu prosesdə heç bir “sivilizasiya”nın rolu olmamış və ümumiyyətlə, kapitalizmin genezisinin Avropa cəmiyyətində inkişafın daxili immanent “məntiqi” ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Tarixi sistemlərin tipi nteqrasiya üsulu Mübadilənin tipi Mini-sistemlər Ənənəvi (nəsil, adət-ənənə və s. əsasında formalaşmış münasibətlər) Qarşılıqlı mübadilə Dünya – imperiyaları Hərbi-siyasi Yenidən bölgü Dünya - iqtisadiyyatları qtisadi
Bazar mübadiləsi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
94
“Qərb, kapitalizm və müasir dünya-sistemləri” 99 əsərində .Vallerstayn qeyd edir ki, kapitalizmin yaranması təsadüfi amillərdən qaynaqlanır. Materiklərarası ticarətin (Böyük pək Yolu) böhranı və bu böhranın gerçəkləşməsində müstəsna rol oynayan “monqol həlqəsinin” aradan çıxması (XIV-XV əsrlər), eyni zamanda “Qara ölüm” (vəba epidemiyası) Qərbi Avropada sistemli böhrana (senyor təsərrüfatının, feodal dövlətinin və katolik kilsənin böhranı) gətirib çıxardı. Beləliklə, .Vallerstayn belə bir nəticəyə gəlir ki, kapitalizmin yaranması səbəbləri Avropa strukturlarının inkişafının daxili məntiqi ilə deyil, ümumdünya xarakterli geosiyasi və geoiqtisadi dəyişikliklərlə (gözlənilmədən Qabsburq dünya-imperiyalarının zəifləməsinə səbəb olmuş dəyişikliklər) determinə olunur, yəni ekzogen xarakterlidir. Dünya kapitalist sisteminin formalaşmasında .Vallerstayn 3 əsas mərhələni fərqləndirir: - “Uzun” XVI əsrin (1640) sonunda ngiltərə və Şimali Fransa “nüvə”ni, Aralıq dənizi zonası ( spaniya, Portuqaliya, taliya, Cənubi Fransa) “yarıməyaləti”, Şərqi Avropa və Latın Amerikası “əyaləti” formalaşdırmışlar; - 1640-1760-cı illərdə dünya kapitalist sistemi sabit artım dövrünə qədəm qoyur: ABŞ-ın Şimali, Rusiya və sveç “yarıməyaləti”, ABŞ-ın Cənubi və Kəraib hövzəsi “əyaləti” genişləndirmiş, kapitalist sisteminə daxil olmayan ərazilər isə onun xarici zonasını təşkil etmişdir; - XVIII əsrin sonu XX əsrin başlanğıcında – (bu dövrü Vallerstayn “... Kapitalist dünya – iqtisadiyyatlarının böyük müdaxiləsinin ikinci erası” adlandırır) ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyadan ibarət dayanıqlı “nüvə”, Şərqi və Cənubi Avropa, Rusiya, Yaponiya və Latın Amerikasının bəzi inkişaf etmiş ölkələrindən ibarət “yarıməyalət” və müstəmləkə, yarımmüstəmləkə (Asiya, Afrika və Latın Amerikası) ölkələrindən ibarət “əyalət” meydana çıxmışdır. Dünya-sistem yanaşması konsepsiyası kapitalist dünya- iqtisadiyyatlarının əsas xarakterik cəhətlərinə aşağıdakıları aid edir: 99 Wallerstein I. The West, Capitalizm, and the Modern World-System, Review, Vol. XV, N4. (Fall 1992) p. 516-619
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
95
1.Sistemin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi fasiləsiz kapital yiğimi prosesi; 2.Mərkəz və əyalət arasında gərginlik yaradan “əsas” (осевое) əmək bölgüsünün tətbiqi; Sistemdaxili qeyri-bərabər mübadilə məkan formalarında meydana çıxır; 3.Sistemin strukturunda yarıməyalətin mövcudluğu; 4.Muzdlu əməklə yanaşı, müxtəlif formalı muzdlu olmayan əməyin əhəmiyyətli rolu; 5.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının sərhədlərinin suveren ölkələrin dövlətlərarası sərhədləri ilə üst-üstə düşməsi; 6.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının XIX əsrdə deyil, daha erkən – “uzun XIV əsrdə” meydana gəlməsi; 7.Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarının əvvəlcə dünyanın bir hissəsində (Şimal-Qərbi Avropa) yaranması, sonrakı dövrlərdə isə xüsusi “inkorporasiya ” prosesi vasitəsilə bütün dünyaya yayılması; 8.Sistemdə hegemon dövlət, yaxud dövlətlərin mövcudluğunun qaçılmalığı; Bu hegemonluq nisbətən qısamüddətli olur və yerdəyişmələrə məruz qalır; 9.Dövlətin, etnik qrup və ailələrin ikinci dərəcəliliyi, hansı ki, daima yaradılır və yenidən yaradılırlar; 10.
rqçiliyin fundamental əhəmiyyət kəsb etməsi; 11.
Kapitalist dünya-iqtisadiyyatlarını eyni zamanda həm gücləndirən, həm də dağıdan antisistem hərəkətlərinin meydana çıxması; 12.
Sistemin daxili ziddiyyətlərini özündə “üyüdən” tsiklik ritmlər və əsrlik trendlərin struktur modeli (sistemin “sistem böhranının” əsas səbəbi). Müasir dövrdə kapitalist dünya-sistemi (dünya-iqtisadiyyatları) 3 hissədən ibarət olmaqla fəaliyyətdədir: 1. “Nüvə” – yüksək inkişaf etmiş ölkələr; 2. “Yarıməyalət” – postsosialist ölkələri və qismən inkişaf etməkdə olan ölkələr; 3. “Əyalət” – üçüncü dünya ölkələri. Müasir kapitalist dünya-sistemi “nüvə” və “əyalət” arasında qeyri- ekvivalent əmək bölgüsünə əsaslanır. “Yarıməyalət” – dinamikdir, bir çox hallarda innovativ dəyişikliklərin mənbəyi kimi çıxış edir və sistemdaxili müstəvidə “amortızator” rolunu oyanayır. Müasir dünya Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|