Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
99
Cədvəl 4.9 Hegemonluq tsikllərinin dinamikası və dünya qaydasının əsas modellərinin transformasiyası
ABŞ Yaponiya / Çin yaxud A / Rusiya Hegemonluq uğrunda qlobal “Otuzillik” müharibə və ttifaq formulu
Böyük Britaniya + Hollandiya; Fransa 1801-1815 ABŞ+Böyük Britaniya; Almaniya 1914- 1945 (Yaponiya/ Çin + ABŞ). (A /Rusiya) 2050/55-2100/05 Beynəlxalq rejimin yenidən strukturlaşması Vyana konfransı 1815
Yalta və BMT 1945/47
2100/05 Dünya dövləti 1815-1848 1946-1973 2100/05-2150/55 Hegemonluğun keçişi (delegitimizasiya) 1848-1873 1973-2000/05 2150/55 -2175/80 Beynəlxalq rejimin parçalanması 1873-1913/20 2000/05-2050/55 2175/80-2200/05
inkişaf xüsusiyyətlərini aşağıdaki kimi qruplaşdırır: 1. Dövlətlərin daxili qaydaları qoruyub-saxlamaları əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşəcəkdir. Eyni zamanda milli dövlətlərin dünya sistemində rolu zəifləyəcək, hətta onlardan bir çoxu tarix səhnəsindən silinəcəkdir. Kapitalist dünya-iqtisadiyyatı sisteminin nüvəsini təşkil edən inkişaf etmiş ölkələrdə sosial hüzursuzluq normaya çevriləcək və çox güman ki, vətəndaş müharibələri baş verəcəkdir. Artıq bu gün belə sözügedən ölkələr rifah və təhlükəsizliyin zəruri səviyyəsini təmin etməkdə çətinlik çəkirlər. 101
2. Müasir dünya-sistemin dövlətlərarası strukturu daha zəif tənzimlənəcək, BMT-nin rolu durmadan aşağı düşəcəkdir.
101 Wallerstein I “Capitalist Civilization”, Chinese University Bulletin? Supplement 23; 1992., p.25. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
100
3. Dövlətçilik institutunun, eləcə də müasir dövlətlərarası sistemin effektivliyi azalacaq ki, bu da müxtəlif formalı partikulyar, qrup identikliyinin (etnik, dini, nəsil, yaxud gender və s.) yüksəlişinə səbəb olacaqdır. Mümkündür ki, sözügedən partikulyarizm milli dövlətlərdə “ümumvətəndaşlıq” identifikasiyası çərçivəsində inteqrasiya olunaraq (ola bilsin ki) dövlətin funksiyalarını həyata keçirsin, yəni vətəndaşın təhlükəsizliyini, qayda-qanuna riayət olunmasına nəzarəti təmin etsin. Paradoks ondadır ki, partikulyarizm – demokratikləşmənin simptomlarından biri kimi “... Milli dövlətlərin ləğvinə” yardım etsin. Belə ki, “... Liberal islahatlar həqiqətdə ilğımdır, zira real olaraq dövlətlərin “universalizminə” deyil, daha zəif təbəqələrin sıxışdırılması, yaxud “unudulmasına” gətirib çıxarmışdır” 102 .
“azlıqların” toqquşması olacaq, eləcə də Cənubun Şimala qarşı “kiçik” müharibələri də realdır (Fars köfrəsindəki müharibə ilk simptom hesab edilə bilər). 5. Xaos situasiyasını daha da dərinləşdirən amillərdən biri kimi XIV yüzilliyin ortalarında baş vermiş “Qara ölüm” tipli yeni qlobal epidemiyalar çıxış edəcəkdir. .Vallerstaynın fikrincə, tarixi sistemin “keçid” dövrünə qədəm qoyduğu zaman biz köməyə “utopik utopiya” elmini çağırmalı və əsl tarixi alternativləri müəyyənləşdirməliyik. Özünün “Kapitalist sivilizasiyası” əsərində .Vallerstayn qlobal səviyyədə hadisələrin inkişafının üç ssenarisini göstərir: 1. Neofedalizmə keçid; Yalnız üfüqi əlaqələr sistemi olan avtoritar regionların “mozaikası” yaranır; 2. Demokratik faşizm: Dünya iki kastaya bölünür: a) Dünya əhali- sinin təxminən 20%-ni əhatə edən yüksək təbəqə - kifayət qə- dər yüksək səviyyəli eqalitar bölgü sisteminə əsaslanacaq; b) Aşağı təbəqə - əhalinin yerdə qalan 80 %-i: Siyasi, sosial və iqtisadi hüquqlardan məhrum olan zəhmətkeşlər; Hitlerin “yeni qaydası” qeyd edilən sistemə çox yaxındır; 3. Yüksək eqalitar dünya qaydasına keçid – Çox utopik səslənir, lakin bu ssenarini inkar etmək də düzgün olmazdı. Bu ssenarinin reallaşması üçün istehlak xərclərinin əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşması labüddür. Lakin bu yoxsulluğun
102 Wallerstein I. The Essential Wallerstein. N.Y. The New Press, 2000, p.451 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
101
sosiallaşdırılması anlamını verməməlidir. Ona görə ki, bu halda ssenarinin reallaşması siyasi cəhətdən mümkünsüzləşəcəkdir. .Vallerstayn dünyanın gələcəyinə (2050-2075-ci illər) münasibətdə belə bir yekun nəticəyə gəlir ki: “... Biz yalnız bəzi şeylərə münasibətdə əmin ola bilərik. Biz kapitalist dünya-iqtisadiyyatında deyil, hansısa yeni qayda, yaxud qaydalarda, hansısa yeni tarixi sistem, yaxud sistemlərdə yaşayacağıq. Lakin bu daha yaxşı dünya, daha yaxşı sabitlik, yaxud daha yaxşı legitimlik olacaqmı (əvvəlkilərlə müqayisədə - Ş.H., Ə.B.), yaxud ondan da pis variantla rastlaşacağıq? Həm bu, həm də o biri naməlumdur və bizdən asılıdır”. 103
əsas qiymətli cəhəti ondan ibarətdir ki, başlıca vurğu sosiorlararası “üfüqi” əlaqələrin üzərinə düşür. Onlar sübuta yetirmişlər ki, ən azı yeni dövrdə eyni sosior sistemə daxil olan heç bir konkret cəmiyyətin sistemdaxili üfüqi əlaqələri nəzərə alınmadan inkişaf tarixi dərkedilə bilməz və s. Bununla yanaşı, dünya-sistem yanaşması da konkret nöqsanlardan xali deyildir: “Üfüqi” əlaqələrin mütləqləşdirilməsi; Bu hal özünü əsasən bütövlükdə sistemin rolunun ifrat şəkildə artırılmasında, onun tərkib ünsürlərinin – ayrı-ayrı sosiotarixi orqanizmlərin nisbi müstəqilliyinin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsində təzahür etdirir. “Üfüqi” əlaqələrin mütləqləşdirilməsi labüd olaraq
ayrı-ayrı konkret
cəmiyyətlərin mövcudluğunun, eləcə də mərhələlərarası – “şaquli” əlaqələrin inkarına gətirib çıxarmışdır. .Vallerstayn ümumiyyətlə, tarixin xətti-mərhələli anlanmasının həm marksist, həm də modernist interpretasiyalarını tam şəkildə inkar etmişdir, və tam məntiqi olaraq inkişaf anlayışından (eləcə də tərəqqi) əl çəkməyi tövsiyyə etmişdir. Bu yanaşma çərçivəsində əsas məsələlərdən biri bəşər tarixində mövcud olmuş dünya-sistemlərin sayı ilə bağlıdır. Vallerstayna görə, əsl dünya-sistemi kapitlizmlə bağlıdır. Digər mövqeyə 104 görə (J.Abu- Loxyd) ilk dünya-sistemi hələ XIII əsrdə formalaşmış və 5 müstəqil “nüvə”dən ibarət olmuşdur. 1. Qərbi Avropa; 2. Ərəb dünyası; 3. Hind okeanı zonası; 103
Wallerstein I. The Esential Wallerstein. N 4. The New Press., 2000., p.453 104
Абу Лохуд Дж. Переструктурируя миросистему, предшествующую Новому времени. Время мира 2. М; 2001.- С.449-461 Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|