Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dünya iqtisadiyyatları
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
90
2.
edən zaman kəsiyi. Brodelin məntiqi ilə hərəkət edərək, zamanın iki tipologiyasına: 1) kəmiyyət ölçülü zaman – zaman kəsiyinin uzunluq dərəcəsi; 2) keyfiy- yət ölçülü zaman – substansional mahiyyət üzrə - istinadla Vallerstayn 97
sinə uyğun məkan paralelliyi mövcuddur və buna görə də, “zaman və məkan ayrı-ayrı kateqoriyalar deyil,vahiddirlər və onu “zaman-məkan” kimi ifadə edəcəyəm”. Tarixi zaman problematikasına yeni məna verməklə sosial elmlərin (XIX əsr) artıq “köhnəlmiş cəmiyyət” və eləcə də “milli dövlət” anlayışları yerinə təhlilin yeni vahidi – “tarixi sistem” anlayışı elmi dövriyyəyə daxil edilir. Vallerstaynın fikrincə, sistem – fəaliyyət və inkişaf nöqteyi-nəzərindən öz məntiqinə söykənir. O, müəyyən “istehsal üsulu” üzərində qərarlaşır. “ stehsal üsulu” - əmək prosesinin təşkilinin xüsusi forması olmaqla, əmək bölgüsü vasitəsilə sistemin bütövlükdə təkrar istehsalını həyata keçirir. Bu artıq keyfiyyətcə yeni obyekt olmaqla (təhlilin obyekti) “zaman və məkan” strukturuna uyğun gəlir. Dünya – sistem yanaşmasında tarixi sistemin mahiyyət açıqlanması aşağıdakıları ehtiva edir: 1.
daxili proseslərin təsiri ilə müəyyənləşir; 2.
Tarixi sistemlərin əvvəli və sonu vardır. Yəni konkret zaman sərhədləri daxilindədirlər; 3.
daxilindədirlər. Amma bu sərhədlər tarixi mövcudluq dövrü ərzində dəyişə bilər.
Dünya sistem yanaşması sosial elmlərin ənənəvi anlayışlarından olan xətti təkamüldən (o cümlədən, tərəqqi) də imtina edir. Tərəqqi anlayışı dəyişikliklərin daimi və birmənalı yönümlülüyünü ehtiva edir. Amma, tarixi faktlar sübut edir ki, sosial proseslərdə geriyə dönə, ləngiyə və nəhayət, dayana bilir. .Vallerstaynın fikrincə, tarixi təkamül əgər, həqiqətən də birölçülü məntiqlə determinə (sistemli inkişaf məntiqi) olunmuşdursa da, bu determinliyin intensivliyi qeyri-bərabərdir və o, tədricən “güclənir”, eləcə də labüd olaraq tükənir və hadisələrin istənilən istiqamətdə inkişafı üçün bütöv bir imkanlar spektrinə yol açır.
97 Yenə orada. p.139 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
91
Tarixi sistemin tənəzzül dövrünə qədəm qoyduğu (bu adətən bir dəfə - dövrün sonunda baş verir) andan etibarən hər şey baş verə bilər, yaxud minimal səviyyədə cəhdlər kifayətdir ki, geniş spektrli alternativlər meydana gəlsin. Dünya-sistem yanaşmasının orijinallığı ondadır ki, bu konsepsiya sosial, iqtisadi və siyasi proseslərin təhlilində prinsipcə yeni tədqiqat perspektivlərini ortaya qoyur. Harada ki, dünya sistemli və struktur bütövlük, tamlıq kimi çıxış edir, ayrı-ayrı milli sosium və dövlətlərin inkişaf trayektoriyasını dünya-sisteminin inkişaf qanunları çərçivəsində müəyyənləşdirməyə imkan verir. Eyni zamanda , ədalət naminə qeyd olunmalıdır ki, dünya-sistem yanaşması bir neçə nəzəri baxışların sintezi kimi yaranmışdır: 1. F.Brodelin “geotarix” nəzəriyyəsi və “Annallar” məktəbinin nəzəri irsi; 2. A.Framun versiyasında “asılılıq” nəzəriyyəsi (marksist imperializm nəzəriyyələrinə qədər gedib çıxır); 3. Qeyri-ortodoksal iqtisadi nəzəriyyələr (iqtisadi tsikllər konsepsiyası da daxil olmaqla). Xüsusilə, K.Polaninin, Y.Şumpeterin və N.Kondratyevin elmi baxışları. Vallerstaynda təhlilin əsas anlayışı olan “tarixi sistem” mahiyyətcə yekcins deyildir və forma müxtəlifliyinə malikdir (şəkil 4.3).
Şə
versiyası Tarixi sistem Mini-sistem Dünya-sistemləri Dünya imperiyaları Dünya iqtisadiyyatları Dünya iqtisadiyyatının tarixi
92
Əslində, dünya-sistem yanaşmasında xüsusi mövqeyə malik olan “dünya-sistemləri” anlayışı F.Brodelin “dünya-iqtisadiyyatları” konsepsiyasından götürülmüşdür. F.Brodel “dünya-iqtisadiyyatları” anlayışının mahiyyətini aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: “Dünya- iqtisadiyyatları. Planetin iqtisadi cəhətdən müstəqil olan və daxili əlaqələri, mübadilə proseslərinin üzvi vahidlik keyfiyyəti verdiyi, özünüsaxlaya bilmə qabiliyyətinə malik hissəsidir” 98 .
sərhədlərin fövqündə mövcud olmaqla konkret xarakterik cəhətləri ilə səciyyələnir: 1. Onlar müəyyən coğrafi məkanda formalaşırlar ki, bu məkanın sərhədləri zaman keçdikcə dəyişə bilir; 2. Bu sistemlərdə hansısa qütb, ağırlıq mərkəzi, yaxud iqtisadi “paytaxt” həmişə mövcud olur; 3. Bu mərkəz ətrafında təmərgüzləşmə zonaları yaranır: mərkəzin (yaxud “nüvə”nin) ətrafında yarıməyalət tipli “orta zona”, sonra uzaq və yaxın əyalət və nəhayət, xarici məkan mövcud olur. Məsələn, dayanıqlı “dünya-iqtisadiyyatlarına” klassik nümunə kimi Aralıq dənizi zonasını, Hindistanı, Çini və Rusiyanı göstərmək olar. .Vallerstayn sözügedən yanaşmadan çıxış etməklə “dünya- sistemləri” anlayışına daha geniş aspektdə baxmağı təklif edir. O, “dünya-iqtisadiyyatlarına” “dünya-imperiyaları” anlayışı ilə birlikdə “dünya-sistemlərinin” yalnız bir variantı kimi yanaşmağı məqsədəuyğun hesab edir (cədvəl 4.5). Tarixi dövrlənmənin, eləcə də istehsal üsullarının təsnifatının əsas kriteriləri kimi bölgü çıxış edir. Cədvəldən göründüyü kimi, 3 sosial sistem və 3 istehsal üsulu fərqləndirilir: 1. Qarşılıqlı mübadilə münasibətlərinə əsaslanan mini-sistem; 2. Dünya-imperiya sistemi-mahiyyətcə, A.Toynbinin “sivilizasiyası”. 3. Əmtəə-pul münasibətlərinə əsaslanan kapitalist dünya sistemləri (dünya-iqtisadiyyatları). Tarixi sistemlərin birinci variantı – mini-sistemlər: məkanca kiçik, nisbi qısamüddətli və mədəni yekcinsliyi ilə səciyyələnən lokal yaranışlardır. nkişafın əsas məntiqi müxtəlif nemətlərin qarşılıqlı
98 Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика, капитализм.XV-XVII вв. Т3.М.: Прогресс, 1992.- С.14. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|