Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
109
olur ki, devalvasiya milli gəliri tədiyyə balansının kəsirinin ödə-
nilməsinə qədər yaxşılaşdırır.
Yuxarıdakı şərhləri ümumiləşdirərək, nəticə çıxarmaq olar ki,
devalvasiya və ya milli valyutanın ucuzlaşması ölkənin iqtisadi
qüdrətini o halda artırır ki, bu 1. Ticarət balansını pisləşdirmir;
2. Ticarət şəraitini pisləşdirmir; 3. Rəsmi ehtiyatların təmiz artı-
mını və ya itkisini azaldır.
Devalvasiyanın iqtisadiyyata təsirini tam aydınlaşdırmaq
üçün onun ayrı-ayrı əhali qruplarının gəlirlərinə təsirini də
öyrənmək vacibdir. Devalvasiya ilk növbədə elə sosial qruplara
sərfəlidir ki, onlar xarici ticarət dövriyyəsi üçün istehsal edir və
ticarət aparırlar. xracedicilər və idxalla rəqabət aparan istehsal-
çılar üçün, xarici istehsalçılara nisbətən daha əlverişli şərait
yaranır. Xarici ticarət dövriyyəsində iştirak etməyən qruplar isə
devalvasiyadan uduzurlar. Devalvasiya əhalinin bəzi qruplarının
(müəllimlər, həkimlər və s.) həyat dəyərini artırır. Beləliklə, gə-
lirin paylaşmasında dəyişiklik baş verir. Doğrudur, uzunmüddətli
planda devalvasiya gəlirin paylanması strukturunda dəyişiklik
yarada bilməz. Qısamüddətli dövrdə isə devalvasiya qiymət və
gəlirləri dəyişməyə bilər.
Deflyasiya isı, mahiyyıtcı pulun alıcılıq qabiliyyıtinin
artmasına sıbıb olan qiymıt enmısidir. Bir çox sıbıblırdın
(dövriyyıdıki pulların azaldılması, deflyasiya gözlıntilıri,
mal vı xidmıtlır tıklifinin tılıbdın artıq olması, qiymıt
enmılırinin inzibati tıdbirlıri, daxili qiymıtlırdın daha ucuz
qiymıtı malların kütlıvi surıtdı idxalı vı s.) baı vermısi vı
nıticılırinin geniı spektri baxımından (mısılın, pulun
qıtlııı, yüksık faiz, büdcınin deflyasiya baxımından itkilıri
tısırrüfat fıaliyyıtinin mıhdudlaıdırılması vı s.) deflyasiya
çoxplanlı bir prosesdir.
Deflyasiya, hımçinin, qiymıt artımını yavaııtmaq vı
ya qiymıtlıri aıaıı salmaq mıqsıdi güdın, tılıbatın
mıhdudlaıdırılması siyasıtinin nıticısi dı ola bilır.
ınflyasiya vı onun nıticılıri ilı mübarizınin ın tısirli vasitısi
olaraq, iqtisadi
mahiyyıt baxımından, iqtisadi siyasıt alıti
Расим Щясянов
110
kimi, deflyasiya pulun kımiyyıt konsepsiyasına söykınir.
Sosial mahiyyıt baxımından isı burada, bızi sosial-iqtisadi
qrupların maraqlarının müdafiısi tılıblırinı nisbıtın bazar
iqtisadiyyatı
qanunauyıunluqlarına xüsusi üstünlük verilir.
Texniki planda isı, nızırdı tutur ki, insanların inflyasiyanı
törıdın vı dıstıklıyın fıaliyyıti vı davranııına tısir göstır-
mı mexanizmlırinin hamısı, geri dönmı xüsusiyyıtinı malik-
dir. Deflyasiya tıdbirlıri müıyyın mınada, kımiyyıt nızıriy-
yısinin qıbul etdiyi inflyasiyaya zidd olan vıziyyıtin yaradıl-
masını nızırdı tutur.
Deflyasiya siyasıtinin bütün növlıri iqtisadiyyatda pul
axınlarının müxtılif üsullarla mıcburi azalmasına gıtirib
çıxarır:
Pulun
dövriyyıdın
çıxarılması:
dövriyyıdın
çıxarılmıı vı az sayda yeni ıskinaslara dıyiıdirilmiı
ıskinasların
faktiki
mıhv
edilmısi;
bank
depozitlırindın istifadınin mıhdudlaıdırılması.
ıqtisadiyyatın
sırıncamında
olan
maliyyı
vısaitlırinin azaldılması (maliyyı deflyasiyası);
dövlıt xızinısinin bank sisteminı olan borcunun
ödınilmısi, xüsusi tıdbirlır vasitısilı kredit verilmısi
imkanlarının
mıhdudlaıdırılması,
uçot
mızınnısinin artırılması iqtisadiyyatdakı sırbıst
ödıniı vısaitlırinin “çıxarılması” mıqsıdilı dövlıt
borc istiqrazlarının buraxılııının artırılması.
Dövlıt xırclırinin artırılmasından ıvvıl pulların yı-
ıılmasına üstünlük verın büdcı vı vergi siyasıtinin
aparılması: xüsusilı, gılir vergisinin kömıyi ilı
istehlak vı investisiyalara yönıldilın vısaitlırin
azaldılması. Büdcınin tarazlaıdırılması vı gılirlırin
xırclıri üstılımısi (investisiyalar vı aparatın
fıaliyyıtinı
çıkilın
dövlıt
xırclırinin
mıhdudlaıdırılması, vergi daxilolmalarının nisbıtın
yüksık hıddinin saxlanılması) siyasıti.
Dövlıt iqtisadi idarıetmısinin (Dirijizm) müxtılif tıd-
birlırinin tıtbiq edilmısi: qiymıtlırin vı hıtta ımık-
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика
111
haqlarının
mıhdudlaıdırılması vı icbari aıaıı
salınması,
bızi
sosial
güzııtlırin
(sosial
müavinıtlırin) mıhdudlaıdırılması, istehsalın tııkili
vı müıssisı siyasıtinin ılaqılındirilmısi (müqavilılır).
Dünya tıcrübısindı, deflyasiya siyasıtini ıks etdirın ın
sıciyyıvi tıdbirlır, bilavasitı ıkinci Dünya müharibısindın
sonra iqtisadi cıhıtdın inkiıaf etmiı ölkılırdı yayılmııdır.
Dövl t x rcl rinin m hdudla d r lmas . 1920-ci ildı
Böyük Britaniya dövlıt xırclırini kıskin surıtdı azaltmaıa
baıladı vı nıticıdı ümumi fıallıq xeyli azaldı vı vergi
daxilolmaları aıaıı düıdü. Bu cür siyasıti Almaniya 1931-ci
ildı, Fransa isı 1935-ci ildı tıtbiq etmiıdi vı bu, mımurların
mıvaciblırinin aıaıı salınması ilı (Almaniyada 20%,
Fransada isı 10%) hımçinin, ictimai iılırin azalması ilı
nıticılınmiıdi.
qtisadiyyatda m sr fl rin azald lmas . 1920-1930 - cu
illırdı deflyasiya siyasıtinin tııkilatçıları cıhd göstırirdilır
ki, ımıkhaqqına, hımçinin, onların fikrincı, qiymıtlırı dı
tızyiq göstırmıklı mısrıflıri aıaıı salsınlar: Britaniya vı
alman hökumıtlıri ımıkhaqqının 20%, fransız hökumıti isı
10% azaldılmasını tövsiyı edirdi. Almaniyada iısizlik
müavinıtlıri alanların sayını azaltmııdı; hır üç ölkıdı
1935-1936 -cı illırdıki qiymıtlırin dondurulması vı ya
mıhdudlaıdırılması aparılmııdı. Bütün bu tıdbirlır
hıqiqıtın
dı
ımıkhaqqının
azalmasına,
iısizliyin
artmasına, iqtisadi durıunluıa gıtirib çıxarsa da, qarııya
qoyulan mıqsıdı nail olunmuıdu; qiymıtlır ımıkhaqqı ilı
müqayisıdı daha az enmiıdi, mınfııtlır isı, ıksıriyyıt
baxımından elan edilmiı, ümumi ixtisara salmadan,
uzaqlaıa bilmiıdi.
Pulun qiym tinin art r lmas . Belı tıdbirlır möhtıkirliyin
azaldılması (ehtiyatların yaradılması, kapitalların ixracı)
vı investisiyaların mıhdudlaıdırılmasına gıtirir. Böyük
Britaniyada 1923-1926-cı illırdı uçot mızınnısi 3,5-dın 5%-
dık qalxmııdı. Almaniyada, sadıcı, 1931-ci ilin yayı
Расим Щясянов
112
ırzindı 7-dın 15%-dık, ABı-da 1928-1929-cu illırdı 3-dın
5%-dık artmııdı.
Pul v maliyy funksiyalar . Böyük tınızzül dövründı defl-
yasiya ilı mübarizı tıdbirlıri kimi (Almaniya 1926-1948-ci
illırdı, Fransa isı 1945-ci ildı) pul niıanlarının
dıyiıilmısindın baıqa, digır tıdbirlıri dı misal göstırmık
olar: - gılirlırin yarandııı mınbıdı vısaitlırin azaldılması
formasında icbari borcların yaradılması vı onların
istifadısi mıhdudlaıdırılmıı ımanıtlırı ılavı olunması vı
ya dövlıt istiqrazlarına çevrilmısi (Böyük Britaniya, ıtaliya,
Almaniya); borclar-kapitaldan vı ya ıldı olunmuı
sırvıtlırdın götürülmı; fövqıladı vergilır (“hımrıylik”
vergisi, Fransa, 1946, yüksık gılir üzrı vergi, Böyük Britaniya,
1945-1952-ci illır); ıirkıtlırı ödınilın dividentlırin mıhdud-
laıdırılması (Almaniya, 1934, 1937, 1941; ıtaliya, 1935-1936,
1940; Fransa, 1941). Vıziyyıtdın asılı olaraq, fiskal vı ya
yarımfiskal götürmılır özlırindı sırf maliyyı vı sosial
mıqsıdlıri (ın yüksık, vı ya ın spekulyativ gılirlırı
toxunulur) ehtiva edir vı ya ıksinı, ımanıtlırlı baılı
motivlırı görı yüksık gılirlıri qorumaıa xidmıt edir
.
(ABı,
1953, Almaniya, 1954).
Deflyasiya siyasıti, iqtisadiyyatın idarı olunması vı
inflyasiya ilı mübarizıyı dair klassik iqtisadi nızıriyyılırin
ın sadı vı aıkar tıtbiqidir. Hidravlikanın qanunları az vı ya
çox açıq tırzdı tıtbiq edırık, sanki bu nızıriyyı, mal vı
pullara olan tıklif vı tılıb dövriyyısini tınzimlımık üsulunu
tıqdim edir. Lakin bu cür “su borusu kranı” texnikası
sıthidir, bızın dı çox sırt vı sımırısizdir. Belı ki deflyasiya:
hır hansı proqnozlaıdırma, qıbul olunmuı
tıdbirlırin mümkün müıayiıtedici nıticılıri vı tısırrüfat
obyektlırinin reaksiyasını nızırı almır ;
cımiyyıti ııyalar dünyası kimi qıbul edırık, o, fırdi
faciılır doıura bilır ki, onlar heç bir iqtisadi artım
ideyaları ilı ısaslandırıla bilmız. ımıkhaqqının
azaldılması vı ona tızyiq edilmısi (iısizlikdın faktiki
Dostları ilə paylaş: |