Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
85 SOME RESULTS OF BARLEY BREEDING IN RAINFED CONDITIONS OF GOBUSTAN REGION OF MOUNTAINOUS SHIRVAN Research Institute of Crop Husbandry Investigation was carried out in rainfed condition of Mountainous Shirvan in territory of Gobustan RES. 865 varietysamples, lines and varieties in various breeding nurseries have studied during 2006-2209 years. At this period among studied accessions of genefond have selected two varieties by name Gudratli-48 and Dayanatli. These varieties have transferred to the State Commission for testing and regionalization. Key words: berley, variety, productivity, quality, disease, rainfed UOT AZƏRBAYCAN ŞƏRAİTİNDƏ BUĞDA BİTKİSİNİN FOTOPERİODİZM XÜSUSİYYƏTİNİN VƏ DİQƏR ƏLAMƏTLƏRİN GENETİK MEXANİZMİNİN TƏDQİQİ E.B.ƏLİYEV Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutu, Sovxoz №2, Bakı, Azərbaycan Tel.: 5516130, 4974931 Məqalədə buğda bitkisinin Azərbaycanın təbii qısa gün şəraitində fotoperiodizm xüsusiyyətinin və digər əlamətlərin genetik idarə olunmasının öyrənilməsi ilə bağlı 30 ildən artıq aparılan tədiqat işlərinin yekun nəticələri verilmişdir. Açar sözlər: buğda, fotoperiodizm, əlamət, genetik mexanizm Azərbaycan Respublikasının ərazisi coğrafi cəhətdən təbii qısa gün, yəni qısa fotoperiod regionlarına təsadüf etdiyindən, bu ərazidə yayılan və becərilən bitkilərdə təkamül prosesi zamanı fotoperiodizmin təsirinə qarşı müvafiq genetik uyğunlaşma mexanizmi formalaşmışdır. Mühüm abiotik amillərdən sayılan fotoperiodizmin bitki orqanizmlərinin inkişafında müstəsna rolunun elmi əsaslarla kəşfindən 90 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq [1], Azərbaycan şəraitində bu amilin müxtəlif bitkilərin, o cümlədən buğda bitkisinin inkişafına təsirinin öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqat işləri kifayət qədər aparılmamış, əlamətin genetik mexanizmi demək olar ki araşdırılmamışdır. Halbuki, fotoperiodizmlə əlaqədar mövcud olan problemlərin həlli region üçün son dərəcə mühüm elmi nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb etməklə, bu amilin genetik əsaslara söykənən təlimini yaratmağa və ondan səmərəli istifadə etməyə geniş imkanlar açır. Tədqiqat obyektimiz olan buğda bitkisinin yaranma mənşəyi cənub regionlar hesab olunsada, fotoperiodizm baxımından o uzungünlü bitkilərə aid edilir və qısa fotoperiod rejimində bu bitkinin ümumi vegetasiya dövrü xeyli uzanır, ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərinin sürəti isə nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı düşür. Bu amil bir çox bitkilərin, o cümlədən buğdanın inkişafı üçün mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla onun məhsuldarlıq elementlərinin və müxtəlif təsərrüfat qiymətli əlamətlərinin formalaşmasında xüsusi rol oynayır. Azərbaycan şəraitində keçən əsrin 70 ci illərinin sonunda (1977-1979), tərəfimizdən aparılan ilk sitogenetik tədqiqatlar buğda bitkisi sortlarında fotoperiodizm xüsusiyyətini idarə edən iki 86 dominant Ppd1 və Ppd2 genlərinin təyin edilməsinə, onların hansı xromosomda yerləşməsinin aşkarlanmasına və digər gen sistemləri ilə əlaqəsini müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir. Lakin, o zamanlar eksperimentlərə cəlb edilən valideyn formalar Ppd genlərinin düzgün sayını və ekspressiyasını təyin etməyə, sortların fotoperioda həssaslıq səviyyəsinə görə təsnifata alınmasına və fotoperiodizmlə bağlı çoxlu sayda məsələlərin həllinə aydınlıq gətirmirdi. Digər tərəfdən müxtəlif ədəbiyyat mənbələrində Ppd genlərinin sayı, ekspressiyası və xromosom lokalizasiyası ilə bağlı mütəxəssislərin fikir ayrılığı, tədqiqatları apardıqları zaman metodik cəhətdən yol verdikləri xətalar və əldə etdikləri nəticələrin bir-birlərini təkzib etməsi faktı açıq qalan sualları cavablandırmaqda əngəllər törədirdi [2-7]. Mövcud vəziyyətə başqa bir prizmadan-qlobal iqlim dəyişiklikləri fonunda yaranan neqativ fəsadların təsiri baxımından yanaşanda problemin aktuallığı daha kəskin xarakter alır. Belə ki, son illər Planetdə baş verən qlobal iqlim dəyişiklikləri bir sıra mədəni bitkilərin, o cümlədən buğda bitkisinin təsərrüfat qiymətli əlamətlərinin, istər kəmiyyət, istərsə də keyfiyyət göstəricilərinin xeyli aşağı düşməsinə və pisləşməsinə səbəb olmuşdur. Qlobal istiləşmə ilə bağlı iqlim dəyişiklikləri Azərbaycandan da yan keçməmiş və son illərin proqnozuna görə ölkə ərazisində temperatur çoxillik orta göstəricilərlə müqayisədə 06 0 C artmışdır. Belə bir şəraitdə buğda bitkisi sortlarının istilik amilinin təsirindən qaçmasını təmin etmək üçün məhz Ppd genlərinin xidmətinə böyük ehtiyac duyulacaq [8]. Bütün yuxarıda qeyd olunanların əhəmiyyətini və aktuallığıni nəzərə alıb, tədqiqat işlərində aşağıdakı məqsəd və vəzifələr qarşıya qoyulmuşdu. Tədqiqatın əsas məqsədi Azərbaycanın təbii qısa gün şəraitində buğda bitkisinin fotoperiodizm xüsusiyyətinin genetik mexanizminin geniş tədqiqindən, bu əlaməti idarə edən Ppd gen sisteminin təyin edilməsindən və həmən genlərin ekspressiyasının müyyənləşdirilməsindən, öyrənilən genotiplərin bu xüsusiyyətə görə təsnifatlaşdırılmasından, sortların mənşəyindən asılı olmayaraq Ppd genlərinə əsasən genotiplərini aşkarlayan işlək “modelin” yaradılmasından və ümumiyyətlə, fotoperiodizmlə bağlı digər problemlərin həllindən, eləcə də buğda bitkisində ən müxtəlif keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərini idarə edən genlərin təyin edilib, sortların həmən əlamətlərə görə genetik pasportlarının tərtib edilməsindən ibarətdir. Tədqiqatlarla bağlı qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı vəzifələr yerinə yetirilmişdir: - hər iki buğda növünə mənsub olan çoxlu sayda Dünya kolleksiyası sort və sortnümunələrinin, eləcədə Azərbaycan seleksiyaçılarının ayrı-ayrı illərdə yaratdıqları bütün yerli sortların təbii qisa fotoperiod rejiminə reaksiya xüsusiyyətinin öyrənilməsi, bu əlamətə görə müxtəlif həssaslıq səviyyəsi ilə səciyyələnən genotiplərin secilərək genetik analizlərə cəlb edilməsi; - fotoperiodizmə kontras həssaslıq göstərən, həmçinin qısa günə müxtəlif səviyyədə reaksiyaları ilə xarakterizə olunan sortlar arasında Ppd genlərinin sayını və ekspressiyasını təyin etmək məqsədi ilə F 1 , F 2 , F 3 və daha yuxarı nəsillərdə genetik analizlərin aparılması; - buğda bitkisi sort və sortnümunələrinin fotoperioda həssaslıq dərəcəsini dəqiq və düzgün əks etdirən təsnifatın yaradılması, genotipləri Ppd genlərinə əsasən təyin edilmiş sortların bu xüsusiyyətə görə təsnifata alınması; - mənşəyindən asılı olmayaraq bütün sortların genotiplərini təyin edə bilən işlək “modelin” yaradılması və vaxtaşırı olaraq onun yeni sortlarla təkmilləşdirilməsi; - bərk və yumşaq buğda növlərinin ultratezyetişən sortları arasında təbii qısa günün təsiri zamanı sünbülləmə vaxtına görə yaranan fərqin elmi əsaslarla araşdırılması; - Azərbaycan seleksiyaçılarının ayrı-ayrı illərdə yaratdıqları bütün yerli sortların “həyat tərzinin” öyrənilməsi və onların yazlıq – payızlıq xüsusiyyətlərinin təyin edilməsi; - genetik analizlərin köməyi ilə buğda bitkisində ən müxtəlif keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərini idarə edən genlərin müəyyənləşdirilməsi, genotiplərin həmən əlamətlərə görə genetik pasportlarının tərtib edilməsi; - məqsədyönlü tədqiqatlarla supertezyetişən, fotoneytral yumşaq buğda xətlərinin genofondunun yaradılması və praktiki tətbiqinin təmin edilməsi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|