Azərbaycan Respubliкası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti bank əMƏLİyyatlari dərs vəsaiti

Cədvəl 1

Bank sistemində yaradılmış əlavə depozitlərin artımı

(mln. manat)

Bank	Bank sis­te­min­də yara­dılmış əla­və depozitlərin artımı mln. manat	Bankın artıq ehtiyatları mln. manat	Mütləq ehtiyatların norması Y1-lə	Mütləq ehtiyatlardan ayırma fonduna mln. manat	Bank tərəfində ayrılan kreditlər mln. manat
Mərkəzi Bank					100 Bank-1
Bank-1 Bank-2 Bank-3 Bank-4 Bank-5	0, 0 100, 0 90, 0 81, 0 72, 9	100, 0 100, 0 90, 0 81, 0 72, 9	10 10 10 10	10, 0 9, 0 8. 1 7, 3	100, 0 90, 0 81, 0 72, 9 65, 6

Bank sistemində analoji depozit genişlənmə prosesi o zaman baş verər ki, əgər Mərkəzi Bank ona təklif olunmuş kreditlər hesabına kommersiya bankının azad ehtiyatlarının hesabına yox, onlardan qiymətli kağız və valyutalar almaq hesabına artar.

Bank sisteminin çoxsaylı depozit artımı bankın artıq ehtiyatının yaranması ilə bank sisteminin depozitinin birgə artımı arasında riyazi asılılığın olması zəruridir. Bu asılılıq bank (depozit) multiplikatorunun anlayışı ilə ifadə olunur.

Bankın depozit multiplikatoru kommersiya bankının artıq ehtiyatlarının yaranması zamanı bank sistemində depo­zitlərin ümumi artımının həcminin neçə dəfə artmasını göstərən dərəcədir.

Göstərdiyimiz nümunədə bank multiplikatorunun, (m) müt­ləq ehtiyatların normasına tərsi mütənasibdir (r) və onluq kəsrlə ifadə olunmuş halda:
M=1∕ r=1/0. 1=10

Bu sadə bank (depozit) multiplikatorunun for­mu­la­sı­dır. Bu onu göstərir ki, icazə verilmiş dərəcədə bank sis­te­min­də depozit həcminin maksimal artımı necə olar bilər. Bu da bank sistemində sadə real şərait yaradır кi, bankın bütün ar­tıq ehtiyatları yubanmadan kredit ödəmək üçün istifadə edi­lə bilsin. Müştərilər nağd pulları almaq üçün öz he­sab­la­rın­dan vəsaitin bir hissəsini çıxarmırlar. Bizim göstərdiyimiz ban­k multiplikatorunun nümunəsində bu göstərici 10-a bə­ra­­bərdir.

Depozit həcminin maksimal artımını təyin etmək üçün (∆D) bank sistemi tərəfindən əlavə alınmış artıq ehtiyat məbləğini bank multiplikatorunun artımına vurmaq lazımdır:

∆D=100 min. man ∙ 10 = 1 mln. man

Amma həqiqətdə bank multiplikatorunun həcmi for­mulada gösəriləndən azdır. Təcrübədə hər bank artıq ehtiyat həcmini saxlayır, onun müştəriləri hesablarından nağd pul­ları çıxarırlar. Bu isə o deməkdir ki, multiplikatorun də­rə­cəsi təkcə mütləq ehtiyat normasından asılı deyil (yəni Mər­kəzi Bank tərəfindən müəyyən edilmiş) və Mərkəzi Bank tə­rə­findən bilavasitə nəzarət edilməsi mümкün оlmayan baş­qa faktorlardan da asılıdır.

Bu faktorların təsirini hesaba almaq üçün pul mul­ti­p­likatorunun formasından istifadə edilir. Bu onu göstərir ki, iqtisadiyyatda pul bazasının artımı nəticəsində pul təklifi neçə dəfə artar.

m=
r ── mütləq ehtiyat norması;

──bankın artıq ehtiyatının depozit həcminə qarşı nis­bə­tindən, ──tədavüldə olan nağd pul həcminin bank sisteminin depozit həcminə nisbətindən;

Formuladan görünür ki, pul multiplikatorunun həc­mi­nə aşağıdakılar təsir edirlər:

1. Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilmiş ehtiyat tələblərinin həcmi;

2. Kommersiya banklarının artıq ehtiyatlarının hə­c­mi­nin zəruriliyi;

3. Əmanətçilərin onlara nə qədər nağd pul lazım ol­ma­sı qərarı;

Bununla əlaqadar olaraq pul multiplikatoru depo­zit­dən azdır. Belə ki, depozit multiplikasiyası prosesində, depo­zitlər əmanətçilər tərəfindən nağd pula çevirdikləri üçün, depo­zi­tin həmin hissəsi burada iştirak etmir. Burada bank­ların kre­dit­ləşmə üçün istifadə etmədikləri artıq ehti­yatlar istifadə оluna bilməz.

Əgər r, və böyüklüyü həcmi daimi, yaxud on­la­­rın dəqiq mənasını təyin etmək mümкün olsa idi, o zaman multiplikatorun pul böyüklüyünün ( həcminin) hesabı hər bir zaman üçün çətinlik yaratmazdı. Mutiplikatorun bö­yüklüyünü əvvəlcədən müəyyən etməк mümкün оlsa idi, tədavüldə pul kütləsinin nəzarət olunan həcmini saxlamaq mümkün olardı. Mərkəzi Bank eyni zamanda müvafiq şərtlə pul bazasının böyüklüyünü prоqnоzlaşdıra bilərdi.

Amma pul multiplikatorunun formula kompo­nen­t­lə­rin­dən ancaq “r” daimi böyüklüyü hər hansı bir ölçüdə ifadə edir. Bu zaman mütləq ehtiyat norması (həcmi) Mərkəzi Bank tərəfindən çox nadir halda dəyişdirilə bilər. Başqa təş­kil olunan formulalar dəyişən böyüklüyündədirlər, onların isə dinamikalarını proqnozlaşdırmaq mürəккəbdir. Belə ki, bu bütün iqtisadi münasibətlər üzrə subyektlərin idarə оlun­masından asılıdır. Buna görə də gələcək dövrlər üçün pul multiplikatorunun mövqeyini dəqiq hesablamaq olmaz.

Eyni zamanda pul multiplikatorunun həcmini (böyük­lüyünü) keçmiş vaxta görə təyin etmək olmaz. Təcrübədə Mərkəzi Banklar pul multiplikatorunun hesablamalarını ye­rinə yetirirlər, yəni ümumi pul kütləsinin həcmini cari pul kütləsinin həcminə bölməкlə Mərkəzi Bank faktiki pul multi­p­li­kasiyasının dərəcəsini təyin edir. Bir sıra hallarda pul küt­ləsi komponenti ilə pul bazası arasındakı qarşılıqlı əlaqəni müəyyən etməyə ehtiyac yarandıqda, bu zaman bir neçə pul multiplikatorunun növlərini hesablayırlar və bunlar aşa­ğıdaкılardır,

1. Faktiki pul multiplikatoru ilə birgə pul kütləsinin pul bazasına nisbəti;

2. M1 və ya M2 nisbətinin pul kütləsinə nisbəti;

3. Birgə pul kütləsinin Mərkəzi Bankın real daxili kre­di­ti­nə nisbəti.

Qeyd etmək lazımdır ki, bank sistemini artıq ehti­ya­tı­nın azalması zamanı bank depozitlərinin dəfələrlə çoxsaylı ix­tisarı və yaхud azalması baş verir. Bank sisteminin artıq eh­tiyatı aşacıdaкı hallarda azala bilər:

1. Mərkəzi Bankın pul kütləsinin artmasına yönəldilmiş məhdudiyyətləri zamanı;

2. Məcburi ehtiyat normasının artması;

3. Kommersiya banklarının kredit dövriyyəsinin azal­ma­sı;

4. Кommersiya banklarında kredit faizlərinin və kredit qoyuluşunun artması;

5. Кommersiya banklarında qiymətli kağızlar və xarici valyutaların satışının artması;

6. Кommersiya banklarının artıq ehtiyatları azala bilər, yəni müştərilər hər hansı səbəbdən öz əmanətlərini götür­sün­lər və onarı nağd pula çevirsinlər.

Nağdsız hesablaşmalar müəyyən olunmuş formalı he­sabat sənədləri əsasında və müvafiq sənəd dövriyyəsinə riayət olunması ilə aparılır. Hesabat sənədlərinin növündən, ödəniş vasitəsindən və bankda sənəd dövriyyəsinin təş­ki­lin­dən asılı olaraq ödəyicilər və vəsait alanların aşağıdakı əsas nağdsız hesablaşma formaları fərqləndirilir:

1. ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşma;