Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

71 
 
йетирир, лакин гурулушу вя хцсуси функсийаларына эюря мцхтялиф олан айры
-
айры  органлардан  тяшкил  олунмушдур.  Мясялян,  щязм  апараты  цмуми 
функсийаны  йериня  йетирир,  лакин  онун  айры
-
айры  органлары
 
ейни  ъцр 
гурулмамышдыр. 
 
Мцяййян  мягсядя  йюнялся  дя  онларын  функсийалары  мцхтялифдир.  Бу 
щямчинин,  тяняффцс,  сидикбурахма,  щярякят  (сцмцк  вя  язяля  системииндя)  вя 
чохалма апаратларына хас олан хцсусиййятдир.
 
Həzm aparatı orqanları maye və bərk qida materialını qəbul edir, qana sorula bilən birləĢmələrə 
çevirir və mənimsənilməyən maddələri kənara çıxarır. Həzm orqanları uzun borudan ibarətdir: 
bu  boru  ağız  deĢiyi  ilə  baĢlanır  və  anus  dəiyi  ilə  qurtarır.  Bu  borunun  boĢluğu  və  divarının 
quruluĢu müxtəlif hissələrində bir  cür deyilldir,    buda  bu və  ya digər hissənin  funksiyası  ilə 
əlaqədardır.
 
 
ġəkil-32.Ġnəyin  həzm  aparatının  sxemi:1-ağız 
boĢluğu:  2-dil:  3-dilaltı  ağız  suyu  vəzisi:  4-çənəaltı 
ağız  suyu  vəzisi:5-qulaqaltı  ağız  suyu  vəzisi  :  5
1
- 
onun  axacağı:  6-  yumuĢaq  damaq  :  7-udlaq  :  8-
eĢitmə  borusunun  deçiyi:  9-xoanalar:  10-  xirtdək 
(qirtlaq  ):  11-traxeya:  12-yem  borusu:  13-  iĢgənbə: 
14-yem  borusu  novu:  15-tor:  16-kitabça  :  17-çirdan 
:18-onikibarmaq  bağırsaq:  19-açı  bağırsaq:20-boĢ 
böyür (qalça ) bağırsağı: 21-qara-ciyər: 22-qara ciyər 
arteriyası: 23-qapı venası: 24-öd kisəsi: 25-qara ciyər 
öd  axacağı  :  26-öd  kisəsi  axacağı:27-ümumi  öd 
axacağı: 28-mədəaltı vəzi: 29-mədəaltı vəzi axacağı: 
30-kor 
bağırsaq:  31-çənbər  bağırsaq:  32-düz 
baöırsaq.Həzm  borusu  bütün  boyu  uzunu  içəridən 
selikli qiĢa ilə örtülmüĢ və bu qiĢanın altında selikaltı 
qatı  vardır.  Bu  qatın  üstündə  əzələ  qiĢası,  xarici 
tərəfdən  isə  birləĢdirici  toxuma  qiĢası  və  ya  seroz 
qiĢa  yerləĢmiĢdir.  Selikli  qiĢanın  içərisində,  demək 

---

72 
 
olar  ki,  onun  bütün  boyu  uzunu  müxtəlif  sekretlər  buraxan  divaryanı  vəzilər 
yerləĢmiĢdir.Vəzilərin bir hissəsi tarixi inkiĢaf prosesində həzm borusu divarı hüdündan kənara 
çıxmıĢ  və  divararxası  vəzilər  (ağız  suyu  vəziləri,  qara  ciyər,  mədəaltı  vəzi)  adını  almıĢdır. 
Həzm  aparatı  bu  bölmələri:  ağız  boĢluğu,  udlaq,  yem  borusu,  mədə,  nazik  bağırsaqlar  (orta 
bağırsaq  )  və  yoğun  bağırsaqlara  (arxa  bağırsaqlara  )  ayırd  edilir.  ġəkil-33.  İribuynuzlu 
qaramalın  daxili  orqanlarının  topoqrafiyası.  1-ĠĢgənbə,  2-torcuq,  3-ürək,  4-Ağ  ciyər,  a
1
 
nəvəs  verdikdə  sərhəddi,  b
1
-nəfəsaldıqda  ağ  ciyərin  sərhəddi,  5-dalağ,  6-böyrək,  7-balalığın 
geniĢ birləĢməsi, 8-yumurtalıq, 9-balalıq, 10-balalıq yolu, 11-düz bağırsaq, 12-sidik kisəsi, 13-
Çənbər  bağırsaq,  14-kitabça,  15-ġirdan,  16-nazik  bağırsaq,  17-cinsiyyət  üzvüləri,  18-19-20 
prostat,  21-  toxumluq  kisəsi,  22-toxumluq  ampulası,  23-kor  bağırsaq,  24-mədəaltı  vəzi,  25-
onikibarmaq bağırsaq, 26-qaraciyər. 
Щяйатын  давам  етмяси  цчцн  организмя  гида  маддяляринин  даима  дахил 
олмасы  ваъибдир.  Беля  маддяляря  зцлаллар,  йаьлар,  карбощидратлар,  
минерал дузлар, су, щямчинин витамин вя ферментляр дахилдир. Дахил олмуш 
бу маддялярин организм тяряфиндян мянимсянилмяси цчцн онларын
 
даща садя 
маддяляря:  зцлаллар  –
 
амин  туршуларына,  йаьлар
 
–
 
глисерин  вя  йаь 
туршуларына,  карбощидратлар
 
–
 
моносахаридляря  парчаланмасы  ваъибдир. 
Беля бир мцряккяб вязифяни щязм системи йериня йетирир.
 
1.
 
Ağız boşluğu –(cavum oris ) maye və bərk maddələrin daxil olduğu birinci bölmədir. 
Bu bölmədə qida xırdalanır ağız suyu ilə islanır sonra udlağa keçir. Ağız boĢluğu orqanlarına 
dodaqlar,  yanaqlar,  diĢlər,  bərk  və  yumuĢaq  damaq,  dil  və  tüpürcək  vəziləri  daxildir.  Onun 
s
ü
m
ü
k 
ясасы цст чяня, alt cənə sümükləri, damaq kəsici diĢlərində  təĢkil edilmiĢdir. 
2.
 
Udlaq.  Udlaq-beyin  kəlləsi  altında,  burun  və  ağız  boĢluqlarının  arxasında  yerləĢən 
silindirik formalı  əzələ kisəsidir.Udlaq boĢluğunda həzm  və tənəffüs  yolları çarpazlaĢır; buna 
müvafiq olaraq udlaqda iki bölməni, yəni tənəffüs və həzm bölmələrini ayırd edirlər. 
3. 
Гида  борусу  вя  мядя. Гида борусу чох узун олуб, удлагдан башлайыр, 
яввялъя  бойундан  сонра  дюш  бошлуьундан  кечир,  нящайят  диафрагманы 
дяляряк  гарын  бошлуьуна
 
кечир  вя  бурадан  мядяйя  ачылыр.  Мядя  щязм 
борусунун кисяшякилли  эенишлянмиш щиссясидир.  О, йем  кцтлясинин аз  вя йа 
чох  мцддят  сахланмасы  вя  кимйяви  ишлянмяси  цчцн  анбар  ролуну  ойнайыр. 
Щязм борусунун эенишлянмиш мядя щиссяси биркамералы (итдлярдя, атларда, 
донузларда)  вя  чохкамералы  (эювшяйян  щейванларда)  шяклиндя  олар. 
Биркамералы  мядя  яйилмиш  кися  шяклиндядир.  Бурада:  эириш  гида  борусунун 
кечдийи йер вя чыхыш оникибармаг баьырсагла айырд едилир. Мядя дивары цч 
гатдан  ибарятдир:  хариъи  –
 
сероз,  орта  –
 
язяляли,  дахили  –
 
селикли.  Мядя 
баьырсаг  типли  олуб  селикли  гишада  3  тип  вяз  вардыр:  кардиал,  фундал, 
пилорик. Язяля гишасы сайа язяля лифляриндян тяшкил олунараг узуна щялгяви 
вя чяпиня гатлар ямяля эятирир.
 
             
Чохкамералы  мядя  дюрд  камерадан  ибарятдир:  ишкянбя,  тор,  гат
-
гат, 
шырдан.  Биринъи  цч  камера  мядяюнц  шюбяляр  олуб  мцряккяб  мядянин  гида 
борусу шюбясини тяшки едир, сонунъу камера –
 
хцсуси вязили мядя шюбясидир. 
 
Эювшяйянлярдя  беля  мцряккяб  мядянин  олмасы  онларын  юзцнямяхсус 
гидаланма  хцсусиййяти  иля  ъидди  ишлянмя  тяляб  едян,  тяркибиндя  кцлли 

---