Azərbaycan Respublikası Tohsil Nazirliyi Azərbaycan Ə m ək və Sosial Münasibətlər Akademiyası G.İ.İsmayılov İnformasiya iQTİsadiyyati (Dərslik)

Yuxanda  göstərilən  meyarlar  arasında  yalnız  yaradıcı  mcyar 
etikdir,  o,  ıctımaı  doyəri  ınsanın  yaradıcı  fəaliyyətinin  hocmi  kımi 
ızah  etdıyindən,  ırıəhz  bunun  hesabma  informasiya iqtisadıyyatının 
yaradıcı  nəzəriyyəsi  və  ya  sadəcə  yaradıcı  nəzəriyyo  kimi  çıxış 
edən  müasir  informasiya  iqtisadiyyatı  nəzəriyyəsımn  baza  postu- 
latlan  sırasına  daxil  edilmişdir.  Aşağıda  informasiya  iqtisadiyyatı 
nəzəriyyəsi  adı altında məhz bu nəzəriyyə nəzərdə tutulur.
1.2.  İnformasiya iqtisadiyyatı və  sənaye 
iqtisadiyyatı
Sənaye  (ənənəvi)  iqtisadiyyatı  və  onun  informasiya  iqtisadiy- 
yatı  ilə əvəz edilməsinin  qısa müqayisəli  təhlilini göstərək:
1.  Məhsul.  Sənayeləşmiş  cəmiyyətdə  məhsulun  əsas  növü  ki- 
mi  maddi  obyekt  çıxış  edirsə  infonnasiya  cəmiyyətindo  iso  bu  - 
maddi  formadan  məhrum  edilmiş  olan  informasiya  obyektidir. 
İnformasiya  cəmiyyətinin  yaradılması  dövründə  iqtisadiyyatda 
əsas  roiu  mürəkkəb  maddi-införmasiya  məhsuİİan:  disketlər, 
kasetiər,  videokassetlor  vo  s.  oynayır.  Sənayeləşnıiş  cəmiyyətdə 
maddi  istehsalı,  informasiya  cəmiyyətində  isə  informasiya  istch- 
salı  üstünlük təşkil edir.
2.  Əmək.  Sənayeləşmiş  cəmiyyətdə  əməyin  əsas  növü  kimi 
məhsuldar əmək hesab  edilən  adi  (fıziki,  əl  əməyi,  horokotsizlik, 
ixtisassız)  əmək  çıxış  edir.  Bu  zaman  yaradıcı  əmək  qeyri-məh- 
suldar  hesab edilir.  Infonnasiyaiı cəmiyətdə isə  əksino olaraq bu- 
rada  yaradıcı  əmək  üstünlük  təşkil  edir.  burada  yaradıcı  əmək 
məhsuldar,  adi  əmək  isə  qeyri-məhsuldar  hesab  edilir.  Zehni  fo- 
aliyyəti  məhsuldar  əməyə  daxil  edən  ilk  iqtisadçı  alman  mütə- 
fəkkiri  Fridrix List olmuşdur.
3.  Kapital.  Sənayeləşmiş  cəmiyyətdə kapitalm əsas növü kimi 
ıııaddiləşdirilmiş  (xarici)  kapital:  bina,  maşmlar,  dozgahlar  və  s. 
çıxış  edır.  İnformasiyalı  cəmiyyətdə  intellektuaİ  (daxili)  kapital 
yəni, təhsil,  təcrübə,  sağlamlıq  və s.  əsas  rola malıkdir. Daxili  ka- 
pitalın  birinci  nəzəriyyəsi  amerikan  iqtisadçısı  Heri  Beggerin  in- 
san kapitalı nəzəriyəsi  kimi  çıxış edır.

---

4.  Sərvət.  Sənayeləşmiş cəmıyyətdə sərvət adı altında  insana aid 
olan material dəyərlən  başa düşülür.  Belə  sərvət  insana qarşı  müna- 
sibətdə  zahiri  sərvər  kimi  çıxış  edir.  Fiziki  kapital  maddi  sərvətin 
tərkib hissəsi kimi çıxış edir.  İnformasiyalı cəmiyyətdə sərvət adı al- 
tında insanın daxıli sərvəti - onun şəxsi keyfıyyətlər sistemi başa dü- 
şülür. İnsan kapitah daxili sərvətin hissəsı kimi  çıxış edir. İnsan xari- 
ci sərvətini  itirə bilər,  amma daxili sərvətini  isə yox.
5.  Dəyər.  Sənaye  iqtisadiyyatında faydamn ümumi  dəyəri  onun 
bazar  dəyəri  ilə  müəyyən edilir.  Yəni,  faydanın  səmərəlıliyı  ınsa- 
nın maddi sərvətini artırır.  Sənaye iqtisadiyyatı nəzeriyyəsinin osa- 
sım  təşkil  edən klassiklərin məktəbində əmək fəaliyyəti dəyər ki- 
mi  çıxış  edir.  O  məhsulun  hazırlanmasına  sərf olunan  adi  eməyin 
həcminə  bərabərdir.  İnformasiyah  iqtisadiyyatda  faydanın  ümumi 
dəyəri  onun  insanın  yüksək  fəaliyyətinin  davamlılığım  artırmaq 
imkanı  ilə müəyyən olunur.  Bu halda dəyər özü ilə yaradıcı  dəyəri 
təqdim  edir.  Beləliklə,  əmək  dəyəri  və  yaradıcı  dəyər bir  və  eyni 
ölçü vahidinə - insanın həyat fəaliyyətinin müddətine bərabərdir.
6.  Tələbat.  Sənaye iqtisadiyyatı  nəzəriyyəsində istehlak maddi 
məhsulun  məqsədli  istifadəsi kimi başa düşülür.  Ona gÖrə də tələ- 
bat maddi  nemətlərin təsnifatı əsasmda təsnifləşdirilir. Təsdiq edil- 
mişdir  ki,  insan  rifahın  müəyyən  olunmuş  sinfı  ilə  təsbit  olunmuş 
çoxlu sayda tələbata: qidada, geyimdə, mənzildə və s.  olan təiəbat- 
lara malikdir.  İnformasiya iqtisadiyyatı nəzəriyyəsində  istehlak in- 
sanın  yüksək  fəaliyyətinin  nəticəsinin  artınlması  məqsədilə  məh- 
sulun  (maddi  və  ya  informasiya)  istifadəsi  kimi  başa  düşülür.  Bu 
halda  istənilən  rifahm  istehlakının  səmorəli  nəticəsi  universal 
məqsəd göstəricisinin artmasında alımr.  Ona görə  do  rifahın tosni- 
fatı  mənasızdır.  Onlar hamısı  yaradıcı  fəaliyyətdə  msamn  əsas  tə- 
ləbatını  tənıin  edir.  Bu  zaman  ənənəvi  iqtisadiyyatda baxılan  bü- 
tün tələbatlar ikinci dərəcəli, köməkçi  kimi  çıxış edirlər.
7.  Rifah.  Sənayeləşmiş cəmiyyətdə  insanın rifalıı  nıaddi  rifah- 
ların  axını  (pul  gəlirləri)  ilə,  üınumi  rifah  isə  müəyyən  dövr  ər- 
zində milli gəlirin kəmiyyəti ilə ölçülür.  Maddi  rifahı eləcə də iq- 
tisadi  adlandırırlar.  İqtisadi  rifah  nəzəriyyəsi  ingilis  iqtisadçısı 
Artur  Piqu  tərəfındən  yaradılmışdır.  İnformasiya  cəmiyyətində

---

isə  insanın  rifahı  yaradıcı  faydanın  axını  (yaradıcılıq  dövrü)  ilə, 
ümumi  rifah  isə  konkret  dövr  ərzində  cəmıyyətin  bütün  üzvləri- 
nin yaradıcı  fəaliyyətinin ümumi davamlılığı  ılə ölçülür.  Bu halda 
rifahı  yaradıcı  adlandırırlar.
8.  Pul.  Sənayeləşmiş  comiyyətdə rifah  pul  formasma malikdir. 
Buna görə  də pullar təsərrüfat obyektlərinin  iqtisadi  fəaliyyətinin 
son  məqsədinə  xidmət  edir.  İnformasiya  cəmiyyətində  isə  insa- 
nın  son  məqsədi  yüksək  fəaliyyət  hesab  olunur.  Pullar  isə 
yaradıcı  rifahm  artırılması  vasitəsi kimi  çıxış  edir.
9.  Sosial  qarşılıqlı  əlaqə.  İstənüən  cəmiyyətdo  iqtisadıyyatın 
fəaliyyəti  sosial  qarşılıqlı  əlaqələrə  -  fərdlərin  birgə  ictimai  fə- 
aliyyətilərinə  əsaslanır.  Sənaye  cəmiyyətində  özgəninkiləşdıril- 
miş  və pul  dövriyyəsi  vasitəsilə  ifadə  olunmuş  əmtəə mübadiləsi 
şəkİində olan qarşılıqh əlaqə üstünlük təşkil edir.  İnformasiya  cə- 
miyyətində  sosial  qarşılıqİı  əlaqələr  yaradıcı  əınəyın  mehsulları- 
nın  informasiya  mübadiləsi  şəkİində  üstünlük təşkil  edir.  Bu  qar- 
şılıqlı  əlaqələr  şəxslərarası  xarakterə  malikdir  və  birbaşa 
(məs.qarşıhqh  münasibətlər)  və  vasitəlİ  mədəniyyət  (məs.kitab- 
Iarın  yazılması)  institutlarına bölünür.
10.  İnsan  nıodeli  .  Sənaye  ıqtisadiyyatı  nəzəriyyəsi  “iqtisadi 
ınsan”  modelinə,  informasiya  iqtisadiyyatı  nəzəriyyəsi  iso  “yara- 
dıcı  insan”  modelinə  əsaslanır.  Bu modellər növbəti bölmədə  nə- 
zərdən keçirilmişdir.
Cədvəl 1.2.
İnformasiya  iqtısadiyyatı və sənaye  iqtisadiyyatı
N g
Aspekt
İqtisadivyat
Sənaye
İnformasiva
1
Mohsul
Maddi
tnformasiyah
2
Əmok
Adi
! 
Yaradıcı
3
Kapital
Ftziki
İnsan
4
Sərvət
Zahiri
Daxili 
!
5
Dəyor
Əmək məsrəfləri
Yaradıcıhq  vaxtı
6
Toləbat
Çoxlu
Tək

---