masiya iqtisadiyyatı, onlarm qarşılıqlı əlaqədə olan sistemlorin
yaranmasma şərait yaradaraq bütün digər bazarların formalaşnıa-
smda əsas rol oynayır.
İnformasiyaya tələbatı insan həmışə hiss etmişdir, lakin sona-
yeyo qədər əsrdə o, adətən bilavasitə ünsiyyot prosesində və əsa-
sən qeyri-bazar üsulu ilə təmin edilirdi. XIX əsrdo sənaye isteh-
salının inkişafı bazar münasibətlərinin xidmətlər salıəsino geniş
şəkildə yayılmasına gətirib çıxarmışdır və bunun çərçivəsiııde
də praktiki olaraq bütün informasiya növləri yaradılırdı. İnfonna-
siyanın rohı və iqtisadiyyatda onun alqı-satqısına artmaqda olan
ehtiyac öz təzahürünü onda taprruşdır ki, təxminən XIX əsrin or-
tasında orta statistik Avropa ailəsinin ailə büdcəsində yeni
xərclər maddəsi meydana gəlir - xidmətlər (təhsil, tibbi, hüquqi)
və onun payı bütün növbəti illərdə durmadan artırdı. Iingels tərə-
fındən tərtib edilmiş, aşağıda verilmiş 1857-ci ildə Saksoniyada
aşağı təbəqələrin, fəhlələrin və orta siniflərin vahid istehlak cəd-
vəli bunun üçün illüstrasiya ola bilər (bax cədvəl 6).
Gördüyümüz kimi, keçən əsrin sənaye Avropasında qey-
ri-maddi məhsullara və xidm ətlərə çəkilən xərclər böyük olma-
sa da, hətta əhalinin nisbətən kasıb təbəqələrində də nəzərə
çarpacaq dərəcədə idi və bu xərclərin böyük hissəsi təhsilə, yə-
ni müəyyən biliklərin və informasiyanm əldə edilmosinə yonol-
dilirdı.
Bütün növbəti illərdə həm Avropa, həm də digər ölkələrdə
xidmətlər, o cümlədən informasiya xidmətlərino çokilon
xərclər, ailə xərcləri strukturunda durmadan artırdı. Təhsil al-
maq üçün çəkilən xərclə bizim ölkə də daxil olmaqla m üxtəlif
xidm ətlərə görə olan ailə xərclərində ən böyük həcmi təşkil
edirdi. Cədvəl 7 80-cı illərin əvvəllərində, vəni ölko üçün nis-
bətən əlverişli olan dövrdə ailə xərclərinin strukturuna dair mə-
lumatlardan ibarətdir.
C dävsl 6.
1857-ci ildə alnıan ailəsinin xərclərinin strukturu
Xərcləriıı dərəcoss
t
ı
İ
Goliri 45-60
frank olan foh-
lonin, ildə
dərəcə
Gəliri 90-120
frank olan fəh-
lənin, ildo do-
rəcə
85,0 golırı ildə
150-200 frank
olan orta təbə-
qənin nü-
mayəndələn,
ildu dərəcə
Maddi xərciər, cəmi
95.0
90,0
85,0
; 0 cümbdən, qida
ı
nıəhsulu
62,0
55,0
50,0
Paltar
16,0
18,0
18,0
Monzil
12,0
12,0
12,0
İşıqlatldınna və isit-
ma
5,0
5,0
5,0
Xidmətlor üçün cəmi
xərclər
5,0
L
10,0
15,0
0 cümbdon tohsil
2,0
3,5
5,5
Hüquqi ınüdafıə
1,0
2,0
3,0
Tibbi xidınotlər
1,0
2,0
3,0 ___i
İstirahət və əyloncə
1,0
2,5
1
—
1
r
n
Xüsusi xərciəri hesablayan zaman ictimai istehlak fondların-
dan olan ödənişlər nazorə alınırdı, belə ki, Azarbaycanda qey-
ri-mııddi xidmətiərin böyük hissəst əhaliyə deınək olar ki, pulsuz
təqdirn edilirdi və demək olar ki, differensasiya edilmirdi. Buna
görə də xidmətlərə çəkilən xərclərin xüsusi çəkisi nisbətən müx-
təlif sosial qnıplarda - qıılluqçularda, sənaye fəlılələrində və
kəndlilərdə təxmİnən bərabər olmuşdur. Bu göstərici üzrə orta
statistik qulluqçu ailesi kiçik fərqlə liderlik edirdi - bütövlükda
üırmmi gəlirdən 27,6 və bunun yansmdan bir qədar çoxu qey-
ri-maddi xidmətlərə, yəni təhsil, tibb və s. düşürdü. Bu bizim öl-
kə üçün yüksək göstəricılərdir, Misal üçün 1940-cı ildo itılənin
xidmətlərə çəkdiyi xərclər cədvəl 6 verilmiş, keçən əsrin ortasın-
dakı orta gəliro malik oian alman aiiəsinin xərcləri ilə müqaısə
edıb bilərdi: daha dəqiq desək kəndli aiiəsinın ümumi xərclərin-
də xidmətiərin payı 1940-cı ildə Azərbaycanda comi 8,9% təşkil
edirdi və bunlardan 3.4% qeyri-maddi xarakterii xidmətlərin pa-
yına düşürdü, fəhlə və qulluqçu aiiələrində isə müvafıq oiaraq -
20.5% və 9% idı. Yəni orta kəndii ailəsinin xidmətlərə çəkdiyi
xərclərin xüsusi çəkisi 1940-cı iidən 1981 -ci ilə qədər oian
dövrdə 3 dəfədən çox, fəhlə və qulluqçuların sayı isə - 1.3 dəfə
artmışdır.
Cadvəl 7
Xərclərin dərəcəsi
Kolxozçu
ailosi
Sənaye fəhlə-
sinin ailəsi
Q u lltıq ç u n u n
ailəsi
M addi xərclor comi
i
63,2
58,1
;
59,4
Vergilor, rüsum lar
..5
-
8.7
8,1
Y ıgım lar
9,1
6,3
. . „ 4 , 9 . ____
Xidm otloro çokilən
xərclər, comi
27,2
26,9
27,6
O cüm bdən, tibb vo
təhsil
10,4
t
14,3
14,8
80-90-cı iilərdə xidmətlərin, ilk növbədə qeyri-maddi xidmət-
lərin payının artma tendensiyası müxtəlif ölkələrin əhalisinin is-
tehlak xərclərində davam edirdi. Azərbaycanda bu sahədə vəziy-
yət kifayət qədər ziddiyyətli ıdi. Bir tərəfdən UDM -də 90-cı ıl-
lərdə xidmətiər sahəsinin payı maddi sektorun payından artıq
olurdu. Digər tərəfdən pullu xidmətlərə əhalinin xərclərinin payı
80-ci iilərlə müqaisədə aşağı düşdü. Azərbaycan Dövİət Statisti-
ka Komitəsinin məlumatiarına görə 1995-ci ildə əhaİi xidmətlə-
rin ödənilməsinə bütün xərclərinin 13,7%-ni, yəni 80-ci iliərə
nisbətən yansından az ödəyirdi və bu da 90-cı iİİərin birinci yarı-
smda həyatın kəskın şəkildə bahalaşması iiə izah edilir. Lakin ay-
n-ayrı böigəiərdə bu göstərici orta Rusiya göstəricilərindən kos-
kin fərqlənirdi. Elmi-texniki və sosial-iqtisadi baxımdan Rusiya-
nm ən inkışaf etmiş bölgələrindən biri kımi Sankt-Pcterburq üzrə
məlumatlan göstərək.
Dostları ilə paylaş: |