Azərbaycan respublikasi daxiLİ İŞLƏr naziRLİYİ p o L i s ak a d e m I y a s I
Yüklə 356,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 3. Estetik mədəniyyət Estetik mədəniyyət cəmiyyətin ümumi mədəniyyətinin bir hissəsidir. Estetik mədəniyyətin spesifikası və funksiyası ondan ibarətdir ki, o subyektin dünyaya münasibətinm azad özünüifadəetmə formasıdır. Bəs estetika nədir? Estetika yunan sözüdür. “Aisthetiko” hiss edən, həssas mənasındadır. O, gözəllik qanunlarını, incəsənətin gerçəkliyə münasibətini, onun növ və janrlarını, bədii şüurun qanunauyğun inkişafının özünəməxsus xüsusiyyətlərini bədii yaradıcılıq metodunu öyrənən fəlsəfi elmdir. Təxminən 8-10 il əvvəl respublikamızın demək olar ki, bütün ali məktəblərində bir fənn kimi tədris olunan estetika son illər tədris planından çıxarılmışdır. Estetika termini elmə hələ XVIII əsrdə alman filosofu Aleksandr Qotlib Baumqarten (1714-1762) tərəfindən gətirilmişdir. O bu anlayışı gözəllik nəzəriyyəsi, “Hissi idrak elmi” adlandırmışdır. Onun estetik hadisəni idrak nəzəriyyəsi yönümündən işləməsinin alman klassik fəlsəfəsinin sonrakı inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, estetik fikrin tarixi daha qədimdir. Belə ki, 2500 il bundan əvvəl quldarlıq dövründə Misir, Babilistan, Hindistan və Çində yaranmış, Qədim Yunanıstan və Qədim Romada inkişaf etmişdir. Antik filosofların əsərlərində incəsənətin cəmiyyətdə rolu və onun insanın əxlaqına təsiri məsələlərindən bəhs olunmuşdur. Orta əsrlərin “İlahi gözəllik” haqqında mistik təlimlərində hər cür gözəlliyin mənbəyi və ali gözəlliyin təcəssümü allah hesab olunurdu. Maarifçi estetikanın nümayəndələri E.Byerk, Hoqart, D.Didro, J.J.Russo, İ.İ.Vinqelman, İ.Herder, xüsusilə, onun davamçıları F.Şiller və Göte incəsənətlə gerçəkliyin əlaqəsi ideyasını inkişaf etdirdilər. Marksizm-leninizm klassikləri icə incəsənəti ictimai şüur formalarından biri və gerçəkliyin estetik dərk olunmasının spesifik forması kimi öyrənirlər. Gerçəkliyin estetik dərkinin isə üç tərəfi vardır: l) Obyektiv gerçəklikdə estetiklik; 3) İncəsənət-subyektiv və obyektiv estetikliyin vəhdəti. Estetika bu tərəflərin mahiyyətini, qanunauyğunluqlarını və onların konkret təzahürlərini tədqiq edir. Cəmiyyətin estetik mədəniyyətinə həm estetik şüurun (estetik biliklərin, estetik hisslərin, estetik zövqlərin, estetik idealların) məzmunu və inkişaf səviyyəsi, həm də insanların estetik yaradıcılığının xarakteri, istiqaməti və yayılma dərəcəsi daxildir. Eyni zamanda, estetik mədəniyyətdə estetik sərvətlərin insan tərəfindən mənimsənilmə formalarının rəngarəngliyi, bu sərvətlərdən insanın inkişafı, onun mənəviyyatının zənginləşməsinə görə humanist məqsədlərlə istifadə edilməsi də öz əksini tapır. Göründüyü kimi, estetik mədəniyyətin xüsusiyyəti onun əsasını təşkil edən estetik fəaliyyətin spesifikası ilə müəyyən olunur. Estetik fəaliyyət mənəvi xarakterə malikdir. Onun predmeti gerçəkliyin bilavasitə dərk və ya təsəvvür edilə bilən hər hansı bir obyekti ola bilər. Məsələn, estetik informasiya daxil edilmiş bədii sərvətlər, etilitar təyinatı məhsulların estetik dəyəri ilə müşayiət olunan məqsədyönlü fəaliyyət məhsulları, insan əməyi ilə təbiiliyindən çıxmış və estetik mədəniyyət sisteminə daxil edilmiş təbiət nümunələri və s. Estetik baxımdan neytral olan, dəyəri fəaliyyət prosesində aktuallaşdırılan, yaxud təsbit edilən halların da estetik fəaliyyət predmeti olması mümkündür. Estetik fəaliyyətin xüsusi maraq dairəsi həmişə insan aləmi olmuşdur. Müasir dövrdə də belədir. Ona ictimai-tarixi proses, insanların ictimai həyatı, sosial davranışı, daxili və mənəvi aləmi daxildir. İncəsənət sahəsində aparılan müşahidə və təcrübələr göstərir ki, elə bir təbiət və yaxud sosial gerçəklik halı yoxdur ki, o öz mahiyyətinə görə estetik fəaliyyət predmeti olmasın. Görkəmli rəssam Səttar Bəhlulzadənin yaradıcılığına, onun rənglər aləminə diqqət yetirsək, görərik ki, təbiətin hər bir hadisəsi, hər bir nümunəsi onun rəsmlərinin əşyası olmuşdur. Onun əsərlərində kiçik və ya böyük təbiət nümunəsi yoxdur. Rəssam təbiət nümunələrinin hər birinə eyni həssaslıqla, eyni sevgiylə yanaşır. S.Bəhlulzadənin rəsmlərində hər çiçəyin, hər yarpağın min çaları var. Lakin bu əsərlərdə təbiətdən götürülən hər hansı bir nümunə öz təbii mövcudluğundan da məhrum edilmir. Rəssam götürdüyü hər bir nümunəni öz şəxsi məntiqi və potensial yaradıcılıq imkanlarına uyğun şəkildə obrazlı verir, ideala qədər ucaldır, mümkün qədər arzulanan təsəvvür səviyyəsinə qaldırır. Estetik baxımdan dəyişdirilmiş əşya bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə daxil edilir, orada o, öz oricinallığını qorumaqla, estetik qiymət
alır. Gördüyümüz kimi, burada estetik əşya insanın obyektiv aləmi ilə subyektiv aləmi arasında vasitəçi olur. Estetik predmet özünə subyektin müəyyən münasibəti-ni, baxışını və iştirakını nəzərdə tutur. Bunlar obyektiv keyfiyyətlərlə yanaşı, onun dəyərini müəyyənləşdirir. Estetik mədəniyyətin və fəaliyyətin subyekti ictimai varlıqdır. O, həyata qədəm qoyarkən yalnız hazır sosial münasibətlərlə deyil, eyni zamanda bir çox maddi və mənəvi dəyərlərlə, əvvəlki dövrlərdə yaradılmış estetik sərvətlərlə qarşılaşır. Bunlar insanın varlığının obyektiv şərtləri olur və onun estetik fəaliyyəti üçün əsas verir. Estetik fəaliyyətin obyektə uyğun şəkildə faydalı xarakteri əşyanın estetik dəyərinin təsdiqində realizə olunur. Əşyanın estetik dəyəri subyektin üzə çıxardığı və qiymətləndirdiyi obyektiv daxili və xarici əlaqələrin zənginliyi ilə müəyyənləşdirilir. Estetik mədəniyyət özünəməxsus daxili qanunlar əsasında inkişaf edir. Estetik mədəniyyətin əsas funksional struktur elementləri aşağıdakılardır: l.İctimai idealın nizamlayıcısı kimi özünü göstərən estetik münasibət. 2.Bədii sərvətlərin ümumi toplusu. 3.Cəmiyyət üzvlərinin xüsusi bir hissəsi (professional səviyyədə bədii sərvətləri istehsal edən, həmçinin cəmiyyətdə onların fəaliyyətini təmin edən ziyalılar). 4.Bədii sərvətlərin toplanmasını və ötürülməsini, onların estetik münasibətlər sisteminə daxil edilməsini təşkil edən tirajlama və kommunikasiya vasitələri. 5.Dövlətin, ümumiyyətlə cəmiyyətin diqqət mərkəzində olan estetik mədəniyyəti və estetik tərbiyəni bölüşdürən və yenidən istehsal edən mexanizmlər və təsisatlar. Ümumiyyətlə, hər hansı bir mədəniyyət nümunəsi heç də dərhal estetik mədəniyyət sisteminə daxil ola bilmir. Bu, onun insanların tələbatının ideya-bədii dəyərinə və estetik idrak səviyyəsinə uyğunluğundan asılıdır. Bir anlığa təsəvvür edin ki, ucqar dağ kəndlərindən birində məşhur bir opera tamaşası göstərilir. Aktyorlar nə qədər böyük sənətkarlıqla çıxış etsələr də, kənd camaatı tərəfdən heç bir reaksiya nəzərə çarpmır. Deməli, nümayiş etdirilən əsərlə, ona tamaşa edən insanların arasında böyük bir uçurum vardır. Bu insanlar qarşılaşdıqları dünyaya daxil ola bilmirlər. Çünki, tamaşada əks etdirilən hadisələrin ifadə xüsusiyyətləri haqqında onların ən sadə təsəvvürləri belə yoxdur. Ona görə də, “incəsənətdən zövq almaq üçün bədii cəhətdən savadlı olmaq lazımdır”. (K.Marks). Bu isə insanların ümumi mədəni səviyyəsindən, cəmiyyətin maddi vəziyyətindən, gərəkli vaxt ilə asudə vaxt arasındakı nisbətdən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Estetik mədəniyyətin müstəqil funksional elementlərindən biri də bədii özfəaliyyətdir. O, xalq yaradıcılığı növüdür. Buraya teatr, musiqi, xoreoqrafiya, təsviri və tətbiqi sənət sahəsində geniş xalq kütlələrinin yaradıcılıq fəaliyyəti daxildir. Bədii özfəaliyyət kollektivlərinin professional səviyyəsinin yüksəlməsi nəticəsində həvəskar ifaçıların xalq teatrları, opera və balet studiyaları, xor kapellası və simfonik orkestrləri yaranır. Daha istedadlı özfəaliyyət iştirakçıları xüsusi təhsil almaqla professional kollektivlərdə peşəkar sənətkar zirvəsinə qalxırlar. Azərbaycanda bədii özfəaliyyətin inkişafında Ü.Hacıbəyovun, H.Sarabskinin, Bülbülün, A.İsgəndərovun və b. böyük xidmətləri olmuşdur. Bədii mədəniyyət cəmiyyətin estetik mədəniyyətinin ancaq bir hissəsidir. Estetik fəaliyyət estetik mədəniyyət sisteminə ictimai praktikanın müxtəlif sahələrini cəlb edir. Eyni zamanda elmi-texniki tərəqqinin estetik fəaliyyətlə qarşılıqlı təsir prosesini yaradır. Son zamanlar estetik fəaliyyətin maddi istehsal sistemində yeni növüdizayn meydana çıxmışdır. Dizayn müasir dövr estetik mədəniyyətinin mühüm elementidir. Onım məqsədi nəticə baxımından maddi sərvətlər istehsalıdır. Lakin bu sərvətlər xüsusi özfəaliyyət əsasında estetik dəyər alır. Dizayn eyni zamanda incəsənətlə istehsal arasında vasitəçidir. Estetik mədəniyyətin mühüm bir elementi də estetik tərbiyədir Cəmiyyətin estetik mədəniyyəti böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Cəmiyyətin hər bir üzvünün, xüsusilə də gənclərin estetik mədəniyyətinin formalaşması mütəşəkkil və məqsədyönlü prosesdir. Buraya aşağıdakı vəzifələr daxildir: l.Milli, ümumbəşəri ideyalar əsasında estetik zövqün formalaşdırılması. 2.İctimai praktikanın hər bir sahəsində, yüksək estetik fəaliyyət və tələbatın formalaşdırılması. 3.Bədii yaradıcılıq üçün vərdişlərin və qabiliyyətlərin təkmilləşdirilməsi və inkişafı.
Estetik tərbiyə sistemi təhsilsiz tam inkişaf edə bilməz. Çünki, onun əhəmiyyəti və məqsədi estetik sərvətləri dünya-görüşü səviyyəsinə qaldıraraq onu şəxsiyyətin həyata ümumi baxış sistemi ilə birləşdirməkdir.Estetik təhsil alınan estetik informasiyalara şəxsiyyətin tənqidi münasibət bəsləməsinə imkan yaradır, hadisələrə, incəsənətə, həyata onun estetik qiymətinin yüksək ideya səviyyəsini şərtləndirir. Beləliklə, gənclərimizdə gözəllik hissinin, estetik zövq və vərdişlərin formalaşması istiqamətində istifadə olunan bütün vasitələr mütləq onlarda vətəndaşhq hissi, milli düşüncə tərzi tərbiyə edilməsi ilə əlaqələndirilməlidir. Belə ki, gözəllik anlayışı vətəndaşlıq probleminin bir hissəsi kimi dərk olunmah, yüksək zövqə malik gənclər yetişdirmək məqsədi ilə məhdudlaşmayıb, ləyaqətli gənclər tərbiyə etmək üçün vasitə olmalıdır. Sağlam və inkişaf etmiş zövqü olan yüksək mənəviyyatlı vətəndaşlar yetişdirilməsi estetik tərbiyənin ana xəttini təşkil etməlidir. Mənəvi mədəniyyətin unikal sərvətinin hamının malı olması üçün onu qoruyub saxlamaq vacibdir. Bununla arxivlər, muzeylər, kitabxanalar kimi mədəniyyət obyektləri məşğul olur. Mədəniyyətin inkişafı ilə bu müəssisələrin əməkdaşlarının yaradıcılıq işi, elmi iş elementləri: tarixi mədəniyyət abidələrinin tədqiq olunması, müəllifliyin müəyyən edilməsi, bərpaçılıq və s. getdikcə daha da çoxalır. Hazırda mənəvi sərvətlərin qorunub saxlanılmasında texniki vasitələrdən istifadə olunur (çap, üzün çıxarılması). Mənəvi sərvətlərin qorunub saxlanması yalnız onun fiziki cəhətdən korlanmasının unudulmasının qarşısını almaq məqsədi daşımır. Hər bir xalq, hər bir nəsil öz mədəniyyətini boş bir səhrada, heç nədən yaratmır. Hər bir mədəniyyət özündən əvvəlki mədəniyyətin əsasında yaradılır. Mədəni sərvətlər ilk növbədə xalq maarifinin ictimai sistemi vasitəsilə bölüşdürülür və yayılır. Ölkənin, cəmiyyətin mənəvi həyatının səviyyəsi tədris müəssisələrinin sayından, tədrisin keyfiyyətindən, müəllimlərin ixtisasından, geniş xalq kütlələrinin bütün təhsil növlərinə yiyələnmək imkanlarından asılıdır. Maddi nemətlər kimi, mənəvi istehsal məhsulları, mədəni sərvətlər də insanların istifadəsi üçündür. Lakin mənəvi nemətlər istehlakı maddi nemətlər istehlakından xeyli fərqlənir. Belə ki, maddi nemətlər istehlakı prosesində məhsul aradan çıxır (Qida
yeyilir, paltar köhnəlir). Ancaq mənəvi sərvətlərdən daha çox adam faydalanır. Çünki o, öz təbiətinə görə fərdi yiyələnmə obyekti deyil. Mənəvi sərvətlər istehlakı şəxsiyyətin, sosial qrupun mənəvi təlabatının xarakteri ilə şərtlənir. Bu təlabat isə istehsalın inkişaf səviyyəsindən, ictimai-siyasi qurluşdan, şəxsiyyətin mənsub olduğu sinfin ideologiyasından, mühitdən (sosial-mədəni), həmçinin adamın özünün fərdi üsusiyyətindən, onun zövqündən və vərdişlərindən asılıdır. Mənəvi təlabat adamları mövcud mənəvi sərvətləri mənimsəməyə və yenilərini yaratmağa sövq edir.
|