Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda OĞuz türkləRİNİn məNƏVİ MƏDƏNİYYƏt leksikasi

Tenqriçilik dini ilə bağlı leksik vahidlər



Qədim Türk panteonunda ən böyük tanrının Göy tanrı olduğuna inanmışlar. Göy tanrı yalnız bir ulusun deyil, böyük türk xaqanlığına daxil olan bütün ulusların ortaq inanc kultu olmuşdur. Çin qaynaqlarının verdiyi məlumatlara əsasən, b.e.ə II əsrdə böyük imperiya quran Hun türkləri Göy tanrıya inanırdılar [159,s.16]. Tenqriçilik və ya Göytanrı dini qədim türklərin indiki inanc sistemindən əvvəlki inanclarıdır. Bu inanca görə, yerin uca ruhu Tenqridir. Göy Tanrı Hun, Türk və Uyğur xaqanlığı dönəmində türklərin Baş Tanrısı hesab olunurdu. Göy türk dini bozqır qəbilələrinin inancında tək yaradıcı hesab olunmuş, əski türklərin hakim dini olaraq din sisteminin mərkəzində dayanmışdır. Qədim türklərin Günəş, ay, ulduz, ildırım və yel və ya fırtına ilə bağlı inancları Göy Tanrı dini ilə bağlıdır. Tenqrializm Bilgə Xaqanın hakimiyyətdə olduğu zaman əsas və yeganə din kimi rəsmiləşdi. Tenqri, Göy və ya daha münasib olaraq Göy Tanrı Tu-kyu və Uyğur mətnlərində, o cümlədən də “Gizli tarix”də, bir sözlə, özlərindən sonra yazılı mətnlər qoyan imperiyalarda cox önəmli yer tutur. Demək olar ki, Tenqri və ya Göy Tanrı imperiyalar tanrısıdır [194,s.90]. VI-VIII əsr yazılı abidələrindən böyük Göy türk dövlətinin başında duran türk sülaləsinin Göy tanrı dininə nə qədər önəm verdiyini görmək mümkündür. Xaqanları taxta çıxaran, türklərə qələbə qazandıran, fəlakətlərdən qoruyan türk tanrısı məhz Göy Tanrıdır. Hökmdar Tenqri tərəfindən göndərilmiş təmsilçi, tenqrinin bənzəri və kölgəsidir: “Tenri ança timis erinç: kan bertim” [Tonyukuk, qərb tərərf, 2]; ... “padişahlar Tanrının kölgəsidür, padişahına asi olanun işi rast gəlməz...” [136, s.94]. Hətta hökmdarlar, xaqanlar özlərini Tanrıya bənzətmişlər və abidələrdə tanrısal xitablara, ifadələrə rast gəlmək olur: “tenri bilgə kağanta adırılmalım...”(tanrı müdrik xaqandan ayrılmaya...) [Ongin, ön tərəf,11]. Ən qədim türk abidələrinin bəzilərində Tanrı ifadəsi yalnız şəkildə: “Tenri tək tenridə bolmış türk bilgə kağan bu ödkə olurtım” (tanrıtək göylərdə doğulmuş türk müdrik xaqanı bu vaxt taxta oturtdum) [KT, cənub.1]; bəzilərində isə yer, su, göy sözləri ilə birlikdə işlənmişdir: “Tenri, Umay, ıduk yer, sub basa birti erinç” (duymadı. Tanrı, Umay, müqəddəs yer, su (bir) qələbə verdi) [Tonyukuk.T.II daş, qərb t, 38].
Tenqriyə o dövr türk tayfalarının bir qismi sitayiş etsələr də, bu türklərin monoteizminin başlanğıcı hesab edilə bilər. Tenqri qədim türk tanrılar panteonunda ən yüksəkdə dayanan tanrıdır. Gök Tanrı dini tenqiryanizm, tenirçilik adları ilə də adlanır.
Türklər tanrıya “Tanrı//Tengeri//Tangara//Tanara//Teri//Tenir”, “Kuday”, “Çalap” və s. kimi müxtəlif adlarla xitab etmişlər. T. Hacıyev “tanrı” ifadəsinin şumer dilində “göy”, “ulduz” mənasını ifadə edən “an”sözünün əvvəlinə “t” səsinin artırılması ilə yarandığını, “re” hissəciyinin isə yönlük halın əlaməti olduğunu qeyd edir [38, s.68]. G.Clauson isə “tenri” sözünün ilkin mənasının “səma” olduğunu, lakin qədim türk abidələrində daha çox dini dünyagörüşlə bağlı olaraq “Allah”, “ilahi” mənalarında işləndiyini göstərir [131, s.524]. “Qədim zamanlarda “havanın vəziyyətinə qərar verən”, “havaya göz qulaq olan” anlamına gələn və zamanla ən uca Tanrı mənası qazanan çincə “Tien” sözü “göy, göyqübbə” anlamlarına çevrildi” [212, s.36]. A.Dıbo qeyd etmişdir ki, “tanrı” sözünün kökündə “ten”-“uçmaq” feili dayanır və “səma”, “göy”, “hava məkanı” mənasını ifadə edən “ten-iq” termini də ondan törəmişdir[238, s.83]. K.Musayev “səma, göy” mənasında işlənən “tenri” sözünün “ten” kökü+ (-i) mənsubiyyət şəkilçisindən, “tanrı” mənasında işlənən sözün isə “ten” (yüksəlmək, qalxmaq) feili+(-ir) feili sifət şəkilçisindən yarandığını söyləyir. O.Süleymanov “tenqri” sözünün türk dillərinin şumer dili ilə müştərək səciyyə daşıyan terminlərindən biri olduğunu göstərir. Bu leksik vahid şumer dilində “dinqir”(demer) şəklində, türk dillərindəisə “tenqir” (teqri//danqir//denir//tənir)” formasında işlənərək “tanrı”, “göy” mənalarını ifadə etmişdir. Çuvaş dilində isə “tenqir” sözü digər türk dillərindən fərqli olaraq “dəniz” mənasında işlənmişdir [91, s.202]. Bildiyimiz kimi, ümumtürk fonetik sistemilə çuvaş dilinin fonetik sistemi arasında müəyyən fonetik dəyişikliklər-fərqlər vardır ki, bunlardan biri də “z” foneminin “r” samitinə keçməsidir: tenqir//teniz, qız//xer və s. T.Tekin “tanrı” ifadəsinin türk mənşəli olduğunu söyləyir. Alim Çin dilində işlənən, “göy” mənasını ifadə edən “çen-li” morfeminin məhz türk mənşəli “tenri” sözünün fonetik cəhətdən dəyişilmiş forması hesab edir [207, s.12].
Bizim fikrimizcə, “Tanrı” sözünün kökündə “havalanmaq, havaya yüksəlmək” anlamındakı “ten” feili dayanır. “re” isə bir çox türkoloqların da qeyd etdikləri kimi yönlük hal şəkilçisidir.
Müasir Azərbaycan dilinin dialektlərində bu leksik vahidin həm “Tanrı”, həm də “tarı” variantlarından da istifadə edilir: “Gecə-gündüz duam budur tarıma” [98, s.52],“Arı belə vurmazdı, Göydəki tarı vurdu”,“Tanrıdan əhdim budur, Toyunu görüm balam” [8,s.36] və s. “Tanrı” ifadəsi kiçik fonetik dəyişikliklərlə müasir türk dillərinin bir çoxunda işlənir:“Taȵrı//Huday” (türkm.), “Tӓȵri//Kuday” (qazax.),“Tӓȵri”(başq.), “Teȵir”(qırğ.), “Tӓngri” (özbək.), “Tӓȵri” (tat, uyğ.) [169,s.848] və s.“Taȵrı berse kulına, getirip goyar yoluna, taȵrı bermese gulına alıp bolmaz pulına”,“Tanrın güni, darıdan kop” [211, s.66].
Göy Tenqri adi, gözlə görünən göyə qarşı qoyulmuş maddi səma deyil. Düşünmək olar ki, “Göy ruhu dedikdə” çinlilər məhz Göy Tenqrini nəzərdə tuturdular [59, s.67]. Qədim türk yazılı abidələrində “göy/gök” iki əlamət daşıyırdı: “üzə”-“yüksək” və “göy”-“mavi”. Rəng anlamında işlənən “göy” “küç”(güc) və “küçlüg”(qüdrət) mənasını ifadə edir və demək olar ki, Orxon-Yenisey abidələrində çox az işlənir: “üzə gök tenri s...”(yuxarıda mavi göylər) [BX, şərq, 2]. Amma təxminən X əsrdən sonra yaranmış abidələrdə, o cümlədən də “Oğuznamə”lərdə tez-tez rast gəlinir. “Üzə” sözü, demək olar ki, Göy Türklərdə geniş şəkildə işlənmişdir: “Ağız açup öger olsam üstümüzdə Tanrı görklü” [136,s.2]; “Üzə kağan olurtım” (üstündə xaqanlıq taxtına oturdum) [Bilgə xaqan, şərq,2].
Həm Əbülqazi Bahadır xanın “Şəcərei-tərakimə” əsərindən, həm də “Oğuz Kağan” dastanından da görünür ki, oğuzlar da digər türk boyları kimi “ulu yaradan”a “Tanrı Taala”, “gök tənqri/tənqri” deyirlər: “Oşul kız antak körüklüq irdi, kim: külsə kök tənqri külə turur, ıqlasa, kök tənqri ıqlaya turur” [80,s.7], “Nəqü kök tənqri birdi tüşümdə kiltürsün”[80,s.37], “Tenqri sənqə yir birip buçurmuş bolup turur [80,s.22].
Qədim türklər tərəfindən işlənən “tenqri” sözü Orxon-Yenisey abidələrində həm “Tanrı”, həm “göy”, “səma”, həm də“müqəddəs” mənalarını ifadə edir. Məsələn, “Tanrı” mənasında: “Tenri yarlıkaduk üçün, mən kazğantuk üçün türk bodun kazğanmış erinç” (Tanrı yar olduğu üçün, mən qazandığım üçün türk xalqı qazanmış)[BX, şərq,33]; “səma”, “göy” mənasında: “Gök tenridə boltum, ər adkınur törəmiş”(Mavi göylərdə oldum. Igid ölümlü törəmiş) [II Elegest abidəsi, 1]; “müqəddəs” mənasında: “Tenri elimgə bögmədim” (Müqəddəs elimdən doymadım) [Uyuk-Turan abidəsi, ön tərəf,2] və s. formada işlənmişdir.
Bu abidələrdə “tanrı” sözü ilə bağlı olan hər bir cümlədə qədim türklərin “yaradana məxsus” hesab etdikləri xüsusiyyətlər: “Tenri yarlıkaduk üçün” ifadəsində Tanrının buyuran bir varlıq olduğunu; “Tengri güç birtük üçün” ifadəsində “güc, qüvvə verən”; “Üzə tengri ıduk yer sub” ifadəsində isə “Tanrının hər şeydən yüksəkdə olması”; “Anta kisrə tenri bilig bertük üçün” “tanrının bilik verən” olması vurğulanır. Bəzi tədqiqatçılar “tengri” sözünün Böyük Hun imperiyası zamanı yalnız çinlilərin müqəddəs gücünü ifadə edən “Tien” kəliməsinə qarşılıq olaraq işləndiyini göstərirlər [184,s.12].
“Tenqri” sözü M.Kaşğarinin əsərində “tənqri” formasında işlənmişdir. M.Kaşğari bu sözün türk tayfalarında “ulu tanrı” mənasını ifadə etdiyini göstərir. “Yerə batası kafirlər göyə “tənqri” deyirlər. Onlar nəhəng bir dağ, nəhəng bir ağac kimi gözlərinə böyük görünən hər şeyə “tənqri” deyirlər. Bu üzdən bu kimi böyük şeylərə səcdə edirlər. Onlar bilgin kimsəyə “tənqrigən” deyirlər. Bunların sapıqlığından bizi Allah özü qorusun” [49,s.327]. Yazılanlar onu göstərir ki, XI əsrdə “tengri” sözünü türk-müsəlman xalqları “tanrı”, “yaradan”, qeyri-türk, qeyri-müsəlmanlar isə “böyük”, “nəhəng” mənalarında işlətmişlər. “Eski Uyğur türkcəsi sözlüğü”ndə “tenqri” bir neçə: “tangriçi”-“tanrıya xidmət edən”,“tangrilig”-“ilahi”,“dindar”,“tngri”-“Allah”, “tanrı”, “ruh”, “büt” formalarında işlənmişdir [128,s.233;s.234;s.242]. Tanrının göydə olması, hər şeyin üzərini örtməsi inancı “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində də görünür: “O zamanlar alkışı alkış olan türk begləri əllərini açıb yüzlərini göyə doğru tutub tanrıya yakarırdılar”. Oğuz türkləri bir haqsızlıqla qarşılaşan zaman “yuxarıda Allah var” və ya Anadolu türkləri “tavuk bile su içerken Allaha bakar” işlətdikləri belə ifadələr, bizə elə gəlir ki, bu inancla bağlıdır.
Qədim oğuzların həyat tərzini bariz şəkildə özündə əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsində“tanrı”// “çalab”//“Allah” kəlmələri paralel şəkildə işlənir və “tək tanrı” məfhumunu ifadə edir: “kadir Tanrı virmeyince er bayımaz” cümləsində hər şeyin: yaxşının, pisin Tanrı tərəfindən verildiyini; “Allah Taala kargayupdur, biz dahı kargaruz belli bilsin demiş idi. Tanrı Taala karğayupdur biz dahı karğarız demişdir” cümlələrində “Tanrının/Allahın əmrindən çıxılmayacağı”; “Tanrı viren tatlu canun var-ise oğul haber mana” fikrində isə “insanın yaranışında tanrının rolu” göstərilmişdir. Abidənin müxtəlif boylarında “tanrı” mənasında fərqli sözlərdən istifadə olunmuşdur. Məsələn, Dede Korkut birin bindi yetdi, yarenler sizi Hakka ısmarladum didi gitdi; Senden yigrek Kadir bize oğul virmez; Hak Taala atamun könline rahmet eylese, kebin kesüp meni ol yigide verse, bunun kibi yigit hayıf ola ki canavarlar elinde helak ola didi və s. Bəzi məqamlarda “tanrı” anlamı daşıyan sözlər Tanrının əlaməti kimi meydana çıxır: Birligüne sığındum çalabum kadir Tanrı; Tanrı Taala [137,s.10; s.31; s.58; s.71; s.75; s.83] və s. Xarəzminin “Məhəbbətnamə” əsərində də “tənqri”//“tanrı //“haq təala” ifadələri paralel şəkildə işlənmişdir: “Uluğ tənqrinin atın yad qıldım, “Məhəbbətnamə”ni nə bünyad qıldim, Böyük tanrının adını zikr etdim”, “Yaratdı altı kündə hak təala” [39, s.98-99].
Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, qədim türk yazılı abidələrində “tenqri” sözü digər sözlərlə yanaşı gəldikdə bəzən “müqəddəs”, bəzən də “nəhəng” mənasını ifadə edir. Məsələn, “Tenqri tağ” adı çincə “Tyan -şan”, “tenqri elim” ifadəsi “böyük elim”, “tenqri kağan” isə “böyük xaqan” və s. kimi tərcümə oluna bilər. VI-VIII əsr türk abidələrindən “tanrı” sözi müəyyən sözlərə qoşularaq xüsusi səciyyə daşıyır: “Ala atlığ yol tenri mən(Ala atlı yol(bəxt) tanrısıyam mən) [“İrk bitik”II], “Kara yol tenri mən” (Qara yol tanrısıyam)[“Irk bitik” XLVIII]; “Kamış ara kalmış tenri unamaduk abınçu katun bolzun-tir”( Qamışlıq arasında qalmış tanrı narazı olduğundan təsəlli tapıb xatun olsun-deyir) [“Irk bitig” XXXVIII] və s. Gətirdiyimiz nümunələrdə “yerdə olan tanrı”, “insanlara bəxt və ya “ kut” paylayan, “insanlar arasında yaxşı münasibətlər yaradan tanrı” mənaları ifadə olunur ki, bu da artıq “tanrı”nın yalnız göydə deyil, həmçinin yerdə də öz işini icra etdiyini göstərir. Bəzi tədqiqatçılar gətirdiyimiz ikinci nümunədəki “yol” sözünü “bəxt”, “şans”, “tale” kimi izah edir və göstərirlər ki, “monqol dilində də “col” sözü işlənir və məhz “tale” mənasını ifadə edir” [194, s.102]. Yazılı abidələrdə rast gəlinən “qara yol tanrısı”, “yol tanrısı/ bəxt tanrısı” kimi ifadələri nəzərə alaraq bəzi türkoloqlar qədim türk panteonunda dörd əsas tanrı olduğunu söyləyirlər. Lakin S.Q.Klyaştornı “tanrı”sözünə qoşulan “yol”, “bəxt” kimi sözlərin yalnız epitet xarakteri daşıdığını qeyd edir. Tanrının “bəxt-kut paylayan” olmasını “Divani-lüğət-it türk” (bundan sonra “DLT” yazılacaq) əsərində də görmək olar: “kut kuvig berse idhim kulınğa, künde işi yükseben agar”-Tanrım bir quluna kutluluq və ululuq verirsə, hər gün onun işi yüksələr[47, s.256]. M.Kaşğari əsərində qədim türklərdə “tenqri” ilə bağlı bəzi söz və ifadələrin işləndiyini və bunların vasitəsi ilə də türklərin tanrıya olan münasibətlərini və tanrının onlar üçün önəmli olan bir sıra xüsusiyyətlərini qeyd edir: “Tenqri meni ködhezdi-Tanrı məni qorudu;Tenqri ogul tegdirdi- Tanrı uşaq doğdurtdu; Tengri ölüğ tirgürdi-Tanrı ölü diriltdi; Tenqri yalnguk yarattı-Tanrı adəmi yaratdı; Tenqri yağmur yağıttı- Tanrı yağış yağdırdı; Tenqri beni bayutdu-Tanrı məni zənginləşdirdi”[48,s.162; s.173; s.179; s. 315; s.316; s.325] və s.
Y.Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” əsərində “tanrı” mənasında “ugan”, “tanrı”, “tenqri”,“tenqri taala”,“bayat” kimi ifadələrə rast gəlinir: “Ugan bir bayat ol kamuğda üzə, Uluğluğ idiası Ugan zülcəlal, Yaratkan, törütkən ma kadir kemal” [12, s.36]. “Derleme Sözlüğü”ndə (bundan sonra “DS” yazılacaq) “bayat” həm “tanrı”, həm də “oğuz boylarından birinin adı” mənalarında verilib [131, s.76]. “Ugan” sözü Ə.Yüknəkinin “Ətübətül-həqayiq” əsərində də geniş şəkildə işlənmişdir: “...yarattı ol ugan tününg kündüzüng; ugan hukmi birle kelür kelgen iş”- hər gələn iş tanrı hökmü ilə gəlir; “...sanga renc anga genc birigli ugan”-qəzanı yaradan və tənzim edən Tanrıdır [110, s.42; s.76-77].
G.Clauson türk dillərində “uga:n//ugu:n//uvu:n” variantlarının olduğunu və “allah” mənasını ifadə etdiyini qeyd edir [279, s.132]. R.R.Arat türklərin İslam dinini qəbul etdikdən sonra Allahın adlarından biri olan “əl=qadir”in türkcə qarşılığı olan “ugan” (müktədir olan, qadir) terminindən istifadə etdiklərini göstərmişdir [110, s.120]. Türk yazılı abidələrin dilində “ugan” bəzən təyinedici söz kimi “ugan bir bayat” [10,s.2], bəzən də müstəqil şəkildə “Tanrı” mənasında işlənir “yarattı ol ugan tününg kündüzüng” [110, s.13]. “DLT”də “ugan” leksemi “hər şeyə gücü yetən”, “qadir”, “qüdrətli”: “uğan tənqri” (qüdrətli, qadir tanrı) [47,c.1,s.144] anlamlarında verilmişdir.“İdhi//idi” leksik vahidi “ağa, sahib”mənalarını ifadə edir: “idhimiz yarlığı” (tanrımızın əmri, buyruğu) [47, c.1, s.153]; “bilig birle bilnür törütgen idi” [110, s.121]. Bu söz uyğur sözlüyündə də “tanrı”,“Allah” mənasında işlənmişdir [127, s.263]. Bizim fikrimizcə, “ugan” sözü “u+qan” morfemlərindən yaranmışdır. Qədim türkcədə tək fonemli üç leksik vahid var və onlardan biri də “u” köküdür. “qan” morfemi isə monqol dilində “yaradan” mənasında işlənir. Monqol dilində kişi şamana “bö//böge”, qadın şamana isə “udaqan” [156, s.373] deyilir.
Oğuzların “tanrı” kəlməsinin yerinə işlətdikləri “çələb/çalab” sözü XIII-XIV əsrlərdə yaranmış yazılı abidələrin dilində daha geniş şəkildə işlənmişdir: “Bin Həmzəcə qüvvət vermiş qadir Çələb eşq ərinə” [55, s.15]. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bu leksik vahid xristinalıqla bağlıdır [205, s.9]. A.Tietza “çalab” leksik vahidinin ərəb dilində işlənən “çallab” (“kölə idxal edən”) ifadəsindən yarandığını və “kölə sahibi” anlamı daşıdığını qeyd edir [283, s.468]. “Sözlerin soyağacı” lüğətində bu sözün “çelep” formasında “mal gətirən”, “idxal edən”, “tədarükçü” anlamında işləndiyi vəərəb dilindən alınma olduğu göstərilmişdir. Lüğətdə türk dillərində geniş işlənmə tezliyinə malik olan “çelebi” ifadəsinin isə hansı kökdən yaranması məsələsinin alimlər arasında mübahisə doğurduğunu, dilçilikdə sözün mənşəyi ilə bağlı iki fikrin mövcud olduğu vurğulanır: Bəzi dilçilər türk mənşəli “çeleb//çalap” (lüğət tərkibinə XIII əsrdən daxil olan) sözündən yarandığını, XIV əsrə qədər “sahib”, “əfəndi”, “usta”; XVII əsrlərdə isə daha çox “ tərbiyəli adam” mənalarını ifadə etdiyini söyləyirlər. Digər qisim dilçilər isə bu terminin Aramicə “Slab” (Süryanicə “tslab” formasında tələffüz olunur) sözündən olub “xaç”; “rəb”, “İsa”(məcazi) anlamlarında işlənməsini, XI əsrdən əvvəl Nasturi din adamları vasitəsilə Orta Asiyaya yayılmasının həqiqətlərə daha uyğun olduğunu qeyd edirlər [202, s.136]. “Yeni Osmanlıca-Türkce sözlük” də “çalab” sözü “ilah”, “rəb”, “Məbud”, “Cənab-i hak”, “çelebi” isə “kübar”, “mədəni”, “Sultan Mehmed dövrünə qədər padşah oğullarına verilən ünvan”, “Mövlana soyundan gələnlərə verilən ad” [216, s.508; s.514]mənalarını ifadə etdiyi göstərilmişdir.
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində “çal” morfeminin bir neçə mənası var: “başını çalmaq; ilan çalmaq; hər hansı bir musiqi alətini çalmaq” və s. Bizim fikrimizcə, “çalab” leksemi məhz “çal”-“sözü qulağa çatdırmaq”, “xəbər vermək” [47, s.51] kökündən yaranıb “baş verə biləcək hadisələri xəbər verən” anlamı daşıyır. “Çal” kökünün bu anlamı müasir Azərbaycan dilində geniº ºəkildə iºlənən “qulağı çalmaq” ifadəsində özünü qoruyub saxlamışdır: “Qulağım çaldı ki, artıq sözə baxmırsan”. Müasir türk dilində “aklını çelmek” ifadəsi işlənir. Fikrimizcə, “çelmek” sözünün kökü “çal” sözünün fonetik cəhətdən dəyişilmiş formasıdır. Azərbaycan klassik ədəbiyyat nümunələrində “çəl” kökündən yaranmış“çələb” ifadəsi həm də“insanın ağası” mənasında işlənmişdir: “Bu nədir ki, sən qılırsan, çələbim, bəgim, əfəndi”[78, s.128]. Deməli, həm türk dilində, həm də Nəsiminin dilində işlənən çel//çəl kökü “insanı idarə edən, istədiyi yola yönəldən” mənasını ifadə edir. Bu ifadə müasir oğuz qrupu türk dillərinin bir qismində heç işlənmir, bir qismində isə tamamilə başqa semantik yük daşıyır: Azərbaycan dilinin Şirvan, Quba şivələrində “çalab//çələb” leksemi “arıq”,“zəif” [5, s.94]; Qaqauz dilində isə “modabaz” [144, s.55] anlamlarında işlənir.
Türk xalqlarında“ulu varlıq” mənasında işlənən “bayat” (qədim), “açu” (ata/baba), “idi”(sahib), “ogan/ugan”(qadir),“çalab/çalap”(mevla) ifadələri əslində Tanrının sifətləri-əlamətləri olmalıdır [162, s.309].
Qədim türk abidələrində işlənən dini terminlərdən biri də “yalavaç//yalvaç”dır: “Yalabaç barıpan kəlmədiniz bəgimiz” (Elçi//səfir gedib qayıtmadınız bəyimiz) [I Uybat abidəsi, 5]. Əski türkcədə “sehr”ə yalqı, yalvı deyirdilər. “Elçi, peyğəmbər” mənasında işlətdikləri “yalvac” ifadəsi də buradan gəlir. Uyğurlar “elçi” mənasında “yalafar” ifadəsini işlədirdilər. “Yalavac” sözünün isə yalnız “dindən xəbər verən” anlamda işləndiyini görmək olar [145, s.45]. G.Clauson yala:vaç/yala:waç/yala:var ifadələrinin ikinci va:ç/wa:ç hissəsinin iran mənşəli “səs” mənasından olduğunu, sözün ilk yala hissəsinin isə fars dillərində rast gəlinmədiyini qeyd edir. Sözün ilkin mənası “bir ölkədən başqa birinə göndərilən diplomatik elçi, səfir”dir. Türk xalqlarında bu sözdən Manixey və islam termini olan “peyğəmbər”, yəni “bəşəriyyətə göndərilən Allah elçisi” mənasını ifadə etmək üçün istifadə olnumuşdur [279, s.966]. “Yalvaç” yalvamak feilindən yaranıb, “yalvarmaq”, “xəbər vermək” anlamları daşıyır. Sözün kökü olan “yal” monqol dilində “cəzalandırma” deməkdir. “Yalvamak” feili isə “peyğəmbərlik etmək”, “Tanrıdan xəbər gətirmək” mənasını ifadə edir [169, s.231].Ş.Qəribova XI-XII əsrlər türk dillərində dini dünyagörüşü və inancları əks etdirən leksik vahidlərdən olan “yelwiçi” sözünün şamanizmlə bağlı olduğunu və “falçı”, “yalawaç” ifadəsini isə islam dini ilə bağlı olub “peyğəmbər” mənasını ifadə etdiyini göstərir [57, s,17]. Bizim fikrimizcə də, “yalavaç” sözünün “yalvarmaq”(yal-ba-r) feilindən yaranması fikri daha inandırıcıdır.
Qədim türklər “peyğəmbər” mənasında “savçı” sözündən də istifadə etmişlər. A.Caferoğlu “savçı//sabçı” sözünün “xəbərçi”, “gəvəzə”, “zəvzək”, “boş yerə danışan” mənalarının olduğunu, “savçı” sözünün “sav” , yəni “söz”dən yarandığını qeyd edir. O, bu sözün qədim türklərdə “xəbər”, “şöhrət” və “kainatın adı” mənalarında da işləndiyini göstərmişdir [127, s.199]. G.Clauson “sa:vçı” sözünün “yalavaç” sözündən çox fərqlənmədiyini, ancaq bu sözün ərəb dilindən keçən “rəsul” sözünə daha uyğun gəldiyini , “sa:v” ifadəsinin “xəbər”, “bəyanat”, “atalar sözü” mənalarını ifadə etdiyini və “peyğəmbər” sözünün bu anlayışlarla əlaqəli şəkildə yarandığını qeyd edir [279, s.785]. “DLT”də“sawçı”“ulu tanrının göndərdiyi elçi” anlamında işlənilir. M.Kaşğari bu sözün əsli “xəbər” mənasında olan “sav” olduğunu və “sav”ın da daha çox “atalar sözü” mənasını ifadə etdiyini, peyğəmbərlərin də həmin sözləri insanlara çatdırdıqlarını qeyd etmişdir [48, c.2, s.381]. “İrk Bitik”abidəsində“savçı//sabçı”və “yabalaç // yabalaş // yalavaç” leksik vahidləri paralel şəkildə işlənmişdir: “Sarığ atlığ sabçı, yağız atlığ yabalaş edgü söz sab elti gəlir” [16, XI]. Tədqiqatçı A.Xəlil M.Kaşğariyə əsaslanaraq qeyd etmişdir ki, lüğətdə bu terminin ifadə etdiyi mənalardan nəzərdə tutulan, mətnin semantikasına daha çox uyğun olanı “xəbər” (məlumat) və “müdafiə” (savunma //sovunma) anlamlarıdır [43, s.68]. Bizim fikrimizcə, “savçı” sözü türk mənşəli “sav” (söz) kökündən və sənət, peşə mənası yaradan “çı” şəkilçisindən ibarət olub “sav+çı”(sözçü), yəni “birinin sözünü başqa birisinə çatdıran şəxs” anlamını ifadə edir. Dini nöqteyi-nəzərdən baxıldıqda da “Allaha digər insanlardan yaxın olub Allahın dediklərini insanlara çatdıran şəxs” mənasını daşıdığını görmək mümkündür.
“Peyğəmbər” mənasında işlənən “elçi” sözünün yaranma tarixi qədim olsa da, qədim türk xalqları arasında o qədər də geniş yayılmamışdır. Qədim türk yazılı abidələrini araşdıran zaman bu sözün yalnız üç dəfə işləndiyinin şahidi olduq: “Ben tenri elimkə elçisi ertim”(mən müqəddəs elimə elçi idim) [“Uyuk Tarlık” abidəsi,2]; “Kişi arası isid Kara Sənir elçik...”(Adamlar arasında eşit: Qara Sənir elçisini) [“Kemçik qaya başı” abidəsi, 4]; “Elçi Çor Küç Bars”(Elçi Çor Küç Bars) [“II Çaxöl” abidəsi,1].

2.