Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistratura məRKƏZİ»
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 istənilən halda emal sənaye müəssisələrində işi axıjılığının səviyyəsinin artmasına gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, neft kontraktlarının reallaşdırılması ilə əlaqədər müəssisələrdə əmək haqqının yüksək olması, sənayedə orta əmək haqının səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Təhlil göstərir ki, sənayenin ayrı-ayrı sahələrində əmək haqqının səviyyəsi ilə fəhlələrin axını arasında asılılıq vardır. Belə ki, son illərdə sənayedə fəhələlərin axını azalsa da, onun səviyyəsi yüksək olaraq qalır. Belə ki, bu göstərici sənayedə 1997-ci ildə 20 faizdən 2013-cü ildə 12.7
faizə qədər azalmışdır. Bunnla belə əmək haqının nisbətən yüksək olduğu və sabit inkişaf imkanlarına malik olan mədənçıxarma sənayesində bu göstərici 2013-cü ildə 9.1
faizə bərabər olduğu halda, bütövlükdə emal sənayesində 14.6
faizə, əmək haqqının səviyyəsinin aşağı olduğu toxuculuq və tikiş sənayesində 29.4 faizə, dəri, tütün məmulatlarının
istehsalında 64.4 faizə, maşın və avadanlıqların istehsalında 19.9
faizə bərabər olmuşdur. Təhlil göstərir ki, 1990- 2013-cü illərdə işçi axınının səviyyəsinin yüksək olması nəticəsində bir çox sənaye müəssisələrində uzun illər ərzində toplanmış istehsal, texnoloji və kommersiya biliklərinin itirilməsi baş vermişdir və gələcəkdə bu istehsalların bərpası zamanı kadr problemi həlledici amilərdən biri olacaqdır. Təhlil göstərir ki, son illərdə sənayedə əmək məhsuldarlığının səviyyəsinin yük- səlməsi baş verir. Lakin bu artım əsasən sənaye istehsal heyətinin azalması və neft hasilatı və emalı ilə əlaqədar sahələrin inkişafı hesabına baş vermişdir. Bütövlükdə, neft emalı sahəsi istisna olmaqla emal sənayesinin əksər sahələrində əmək haqının səviyyəsinin aşağı olması, işçi qüvvəsinin axının yüksək səviyyəsi və inkişaf imkan- larının məhdudluğu nəticəsində əmək məhsuldarlığının səviyyəsi aşağıdır. Sənayedə istehsal əsas fondları 2013-cü ildə 2000-ci ilə nisbətən 5,8 dəfə art- mışdır. Bu artım əsasən hasilat sənayesi hesabına baş vermişdir. Nəticədə, sənaye istehsal əsas fondlarının ümumi həjmində hasilat sənayesinin xüsusi çəkisi 1996-cı ildəki 42,1 faizdən 2013-cü ildə 72,0 faizə qədər artmışdır. Belə artıma həm də investisiya qoyuluşlarının mövcud müəssisələrin yenidən qurulmasına deyil, əsasən yeni tikintiyə yönəldilməsi də təsir etmişdir.
39 Sənayedə istehsal əsas fondlarının yeniləşmə əmsalı nisbətən yüksək olduğu halda sıradançıxma əmsalı kiçikdir. Belə ki, 2000-2013-cü illərdə yeniləşmə əmsalı sıradan çıxma əmsalından bir neçə dəfə yüksək olmuşdur. Bu da o deməkdir ki, sənayedə əsasən mövcud istehsal əsas fondların yenidən qurulması deyil, yenilərinin yaradıl- ması həyata keçirilir ki, bunun da hesabına onların dəyərinin artım sürəti yüksək olur.
Cədvəl 3 Əsas sənaye-istehsal fondlarının yeniləşməsi və sıradan çıxması (iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə), əsas sənaye-istehsal fondlarının ümumi dəyərinə nisbətən faizlə
və 2013-cü ildə isə 12,6 faiz olmuşdur. 2000-ci ildən 2004-cü ilə kimi əsas fondla- rın təzələnmə əmsalında artma müşayyət olunmuşdur və sonrakı illərdə kəskin for- mada azalma baş vermişdir. Təzələnmə əmsalının artımı həmin dövrdə əsasən tü- tün emalı, kimya sənayesi və neft hasilatı sahələri hesabına baş vermişdir. Təzə- lənmə əmsalının nisbətən yüksək olduğu halda sıradançıxma əmsalı kiçik olmuş- dur. Belə ki, bu göstərici 2000-ci ildə əsas fondların sıradançıxma əmsalı 1,4 faiz təşkil etdiyi halda bu göstərici sonrakı illərdə azalmağa davam edərək 2013-cü ildə 0,6 faiz olmuşdur.
2005
2011
2012
2013
Artma Sıradan çıxma Artma Sıradan Çıxma Artma Sıradan Çıxma Artma Sıradan Çıxma Sənaye - cəmi 15.5 0.4
7.7 0.5
11.8 0.8
12.6 0.6
Mədənçıxarma sənayesi 20.4 0.1
9.0 0.3
11.2
0.4
11.4 0.2 Emal sənayesi 3.4
13.2
3.1 4.1
2.2 Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı 2.5 1.1
1.8 2.2
14.6 0.9
14.7 1.2
Su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı 1.7 0.1
4.1 0.3
6.3 0.3
11.9 1.4
40 1990-2013-cü illərdə sənaye istehsal əsas fondlarından istifadənin səmərəliliyi kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. Onda qeyd etmək lazımdır ki, bu illər ərzində sənayedə fondverimi 2,6 dəfə azalmışdır. Bu azalma həm sənayedə istehsal əsas fondlardan səmərəli istifadə səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə, həm də yuxarıda qeyd edilən amillərlə əlaqədar əsas fondların dəyərinin artması ilə əlaqədar olmuşdur. Beləliklə, respublikada sənaye istehsalının inkişafının müasir vəziyyətinin təhlili göstərir ki, 90-cı illərin əvvəlində baş vermiş böhran sənaye istehsalının həm kəmiy- yət və həm də keyfiyyət baxımından ciddi şəkildə geriləməsinə səbəb olmuşdur. Son illərdə sənayedə inkişaf meylləri yaransa da, fikrimizcə, baş vermiş böhranının nəticələrinin aradan qaldırılması və sənayenin keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşması üçün iqtisadiyyatın bu sahəsinə güclü investisiya axınını təmin edə biləcək nisbətən uzunmüddətli hökumət siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsi tələb olunur. Sənaye müəssisələrinin inkişafının müasir vəziyyətindən məlum olur ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq ölkə iqtisadiyyatında həyata keçirilən iqtisadi islahatlar sənayedə istehsalın kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin yaxşılaşmasına ciddi təsir göstərməmişdir. Bu əsasən hal-hazırda sənaye müəssisələrinin inkişafında mövcud olan bir çox problemlərin həll edilməmiş olaraq qalması ilə əlaqədardır. İstər ölkə, istərsədə region miqyasında maddi istehsal sahələrinin o cümlə- dəndə, sənaye sahələrinin inkişaf potensialının əsas hərəkət verici qüvvələrindən biri infrastruktur sahələrinin inkişaf səviyyəsidir. Aprılan tədqiqatlardan məlum olur ki, müasir şəraitdə ölkə sənayesinin inkşaf problemlərindən biri və ən başlıcası infrast- ruktur (isətehsal və bazar infrastruktur sahələri) sahələrinin zəif inkişaf etməsidir. Bildiyimiz kimi dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin II dövlət proqramı çərçivəsində özəlləşdirilən bütün iri və orta ölçülü sənaye müəssisələri əvvəlcə səhmdar cəmiyyətə çevrilir və sonradan özəlləşdirilir. O da məlumdur ki, səhmdar cəmiyyətlərin inkişafı birbaşa olaraq ölkədəki qiyməli kağızlar bazarının inkişafından aslıdır. Lakin, hal- hazırda respublikamızda qiymətli kağızlar bazarının inkişafı olduqca zəifdir. Bu isə səhmdar cəmiyyətəlrin inkişafına mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən səhmdar cəmiy- yətlərin inkişaf problemləridən biri də bu sahədə təkmil normativ-hüquqi bazanın tam formalaşmamasıdır. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|