tarixi bölgüdə yuxarı paleolit dövrü deyilir)1 dövrdə
yaranmağa başladığı və feodalizmin formalaşdığı, eyni
zamanda yadelli işğalçılara qarşı xırda birliklərin, qrupla
rın yarandığı dövrdə başa çatdığını qeyd edir.
«... Эпос башкирского народа, как и эпос других на
родов, зарождается в эпоху разложения первобытнооб
щинного строя и достигает наиболее полного развития в
период феодализма в период объединения родоплемен
ные союзы перед лицом иноземных захватчиков...»2
A.İ.Xarisov isə məsələyə bir qədər də dəqiqlik gətirərək,
dastanın monqol işğalından əvvəl yarandığını iddia edir:
«... временам, предшествовавшим монгольскому за
воеванию Башкирии, к периоду, когда признаки феодализ
ма стали ярко проявляться среди башкирских племен...»3
Yazılı şəkildə mövcud olmayan hər haıısı bir dastanın
yaranma zamanma müəyyənlik gətirmək üçün tarixi-təh
lil metoduna əsaslanmaqla məsələnin mahiyyətinin açıl
masına nail olmaq mümkündür.
Məlum olduğu kimi müəyyən zaman çərçivəsində ya
ranan dastanda həmin dövrün təsiri, izi duyulmalıdır. Bu
cəhətdən tədqiqatçıların zamanı təyin etmə istiqamətindəki
fikri bir qədər mübahisə doğurur. Çünki, bu dastanda nə
ibtidai icma quruluşunun dağıldığı dövrün, nə feodalizmin,
nə də ki, yadelli (monqol) əsarətinin azacıq da olsa işarəsi
belə yoxdur. Tarixi faktlara əsasən ibtidai icma quruluşu
bəşəriyyət tarixində ilk ictimai, iqtisadi formasiyadır. Bu
formasiya ilk insanların meydana gəlməsindən sinifli cəmiy
yət yarananadək olan dövrü əhatə edir ki, bu da arxeoloji
dövrləşməyə görə daş dövrünə uyğun gəlir.4 Eyni zamanda
nəzərə alsaq ki, tədqiqatçı ibtidai icma quruluşunun son,
1 ASE. Cild. III, Bakı, 1979. səh.344.
2 A.H.Киреев. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970, стр.47.
А.И.Харисов. Литературное наследие башкирского народа. XVIII-XIX вв;
Уфа-Алма-Ата, 1966, стр.45.
4 ASE. Cild.IV. Bakı, 1980, səh. 363.
26
yəni, dağılmağa başladığı mərhələsini əsas götürür, burada
mübahisəlilik bir qədər də dərinləşir. Çünki paleolit döv
ründə artıq müxtəlif birliklər yaranmışdı. Sənətkarlıq müəy
yən mərhələyə çatmışdı, gildən qablar, daşdan silahlar dü
zəldilirdi, hələ orta paleolitdə od əldə edilmişdir1, ən qədim
etiqad növü olan «şamanizm» mövcud idi. Lakin «Ural
batır» dastanın mətni onun yaranma tarixinin daha qə
dimlərlə, insanın ilk uşaqlıq dövrü ilə səsləşdiyini deməyə
əsas verir. Burada real həyat hadisəsinə rast gəlmək müm
kün deyil. Hadisələr mifik formada, mifik məkanlarda cərə
yan edir, insanlar animist dünyagörüşünə malikdirlər, onla
rın heç «Tanrı» haqqında təsəvvürləri belə yoxdur.
Bəs, tədqiqatçıların abidənin yaranma tarixini bu qə
dər irəli çəkməsi, hətta feodalizm quruluşuna gətirib çı
xarması nə ilə bağlıdır? Müəlliflər yəqin ki, bəzi yalnış
olan tarixi faktlara istinadən bu qənaətə gəlmişlər. Belə
ki, arxeoloqların fikrincə Başqırdıstanda ilk insan izləri
Orta paleolitə aiddir.2 Demək, əgər Başqırdıstanda ilk in
san izləri Orta paleolitə aiddirsə, onda müəlliflərə müəy
yən mənada haqq qazandırmağa əsas vardır. Lakin başqa
bir mənbədə belə bir tarixi faktla qarşılaşırıq: «Başqırd
ərazisində aşağı paleolit dövrünə aid, SSR-də ən qədim
qaya rəsmləri aşkar edilmişdir. Кар mağarasında, Kur
qan və qəbirlərdən e.ə. I minilliyə aid stelizə edilmiş hey
van təsvirləri olan metaldan bəzək əşyaları və ornamental
keramika məmulatı tapılmışdır3»
Bu iki fakt bir-birini inkar edir. Bir halda ki, artıq aşağı
paleolit dövründə sənətkarlıq bu səviyəyə qalxmıdırsa, Baş-
qırd ərazisində ilk insan izlərinin Orta paleolitə aid olması
inandırıcılıqdan kənardır. Məsələnin ikinci tərəfmə, yəni
dastanın feodalizmin formalaşdığı və yadelli işğalçılara qar-
’ Lakin onların məişət təsvirində oddan istifadə faktına rast gəlmirik. Bu
barədə: «İlk Başqırd ailəsinin ibtidai məişəti» bölməsində geniş bəhs açılacaq.
: ASE. с., IV, Bakı, 1980, səh. 363.
2 ASE, с., II , Bakı. 1977, səh.52.
27
şı xırda biıiikbrin. qrupların yarandığı dövrdə başa çalması
faktına diqqəl edək. Əgər tədqiqatçı həmin tarixi faktlar
baxımından çıxış edirsə. Başqırdıstanda feodal münasibət
ləri artıq 13 cü əsrin əvvəlində meydana gəlmişdir1. Həm
çinin orada İslam dininin 10-13 cii əsrlərdə artıq sayıl
dığını2 nəzərə alsaq, dastanın həmin dür rdə başa çatdıdı
şübhə doğurur. İslam dinindən əvvəlki təriqətlərin, dinlərin
mövcudluğunu nəzərə almasaq belə, X əsrdən qəbul edilmiş
bir dinin ondan 3 əsr sonra yaranan dastanda heç bir iz
bııraxmaması şübhə doğurur. Dastanın mətni Başqırd xal
qının hələ İslam dinindən xəbəri olmadığını sübut edir.
Dastan bütövlükdə «ölümsüzlük» qazanmaq uğıunda mü
barizəyə həsr edilib. Onlar hətta «ölümü» canlı təsəvvür
edərək onu öldürmək qərarına gəlirlər (s.,68). Məhz bu
problemin qoyuluşu dastan yaradıcılarının milik, animistik
təfəkkür sahibi olduğundan xəbər verir. İslam dinindən
xəbərdar olan bir kəsin bu ciir animistik anlamı həıııin dinə
görə Allaha qarşı çıxmaq deməkdir. Belə olan halda təd
qiqatçıları bu qənaətə gətirən səbəbə diqqət yetirək,
Dastanın Qatil və Qəhqəhə ilə bağlı süjetlərində abidənin
ümumi ruhuna yad detallar görünür. Belə ki, burada feodal
münasibətlərini əks etdirən detallardan biri hakimlik,
başçılıq mənasını ifadə edən «padşah» söziidiir. Tarixdən
məlum olduğu kimi «padşah» sözü Yaxın və Orta Sərgin bir
sıra ölkələrində monar.x titulu kimi işlənmişdir. İlk dəfə
qədim İranda meydana gəlmişdir. 15 ci əsrdən Osmanlı
İmperiyasının hökmdarı (Sultan) padşah adlanmışdır'.
Bu sözün orada işlənməsini iki yozumda izah etmək olar:
I. Bıı abidə başqa türk dastanları kimi yazılı surətdə
mövcud olmayıb (olubsa da əldə yoxdur), dildən-dilə ke
çərək, zaman /aman yaddaşlarda yaşayıb. 1910-cu ildə
yazıya alınıb. İnkar edilməz faktdır ki. dildən elilə keçən bir
' ASİ-:, cild 2. Bııkı. 1977, sch. 49
" Yens onıılo. soil.49
- ASİ:, cild 7, Bakı. 1978. soh. 80.
28
dastan artırmaları, təhrifləri ilə gəlib bizə çatmışdır. Ona
görə də. sesençi həmin titulun o vaxtkı məna tutumuna llkır
vermədən söyləyib. Mətnə diqqət elsək «padşah» sözü ilə
yanaşı «türə» sözünün də işlədildiyinin şahidi olarıq.
Bezzen ilcln bal.ya bar.
Yaranımın tiirn bar. (s. 73)
Mənbədən göründüyü kimi feodalizm dövrünün ele
menti olan «padşah» sözü mətnə mexaniki olaraq sesençi
tərəfindən daxil edilmişdir. «Türə»
1. qanun. 2. başçı. 3.
törə, nəsil, soy mənalarında işlədilir1. Bu dastanda isə
«başçı» mənası daşıyır.
II. Bir çox türk dastanları kimi eyni siijet ətrafında za
man zaman vuranaraq, sonradan küll halında toplanmışdır.
Birinci izah ikincidən inandırıcıdır. Dastanın Qatil
şahla bağlı hissəsində eyni zamanda ildə bir dəfə insan
qurbam faktına rast gəlmək mümkündür.
A
lain
rxs.vı,
iizc
asan.
Yaranılan dam ,ıs,nı,
Üzc
lınğan
kbım as,m,
YıIda her ka! l.vıır ало/л
Kanlı korban ıızzıra. (s. 71)
M/ması: Atasının sərəlhıə. öz şərəfinə, əzizlərinin ruhu
şərəfinə, özünün anadan olduğu günün şərəfinə, ildə bir
dəfə Allahın şərəfinə, qanlı qurban verir.
Buradan avdın görünür ki. Qatil şah təkcə Allaha deyil,
öz əzizlərinin: alasının, anasının, öziiıuin anadan olduğu
güni'ın şərəfmə ildə bir dəfə qanlı qurban verir. Maraqlı
burasıdır ki, türk xalqlarının əsatir, dastan və nağıllarının
heç birində Allaha insan qurbanı vermək faktı yoxdur.
Qədim Zərdüşt dini kitabı olan «Avesta»da Allaha ayğır.
h ; i l l l l \ l ! | V 1 ч О - | П e ' c ' M I I I L M O B . I p b . M n c K B d . Н Ъ *
29