Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
63 
ya  ilə  tanışlıq  zamanı  şagirdlərin  həndəsə  və  rəsmxət  fənlərindən 
aldıqları biliklərdən istifadə məsələsinə toxunmuşdur. Müəllif məs-
ləhət bilir ki, «Hərbi texnika məsələlərinin bir qismi əsas predmetlə-
rin (rəsmxət, qeometriya), həmçinin azaltmamaq və əsas məqsədlə-
rini  dəyişməmək  şərtilə  bu  predmetlərə  daxil  edilə  bilər,  bir  qismi 
də  matematika  dərnəklərində  keçilə  bilər»  (65,  s.3).  Bundan  başqa 
o, istifadə etdiyi riyazi biliklərin məzmununu və bunu necə keçmək 
lazım olduğunu da araşdırır (65, s.4). Müəllif şagirdlərin rəsmxət və 
həndəsə  fənlərindən  öyrəndikləri  aşağıdakı  materiallarla  əlaqədar 
olaraq hərbi topoqrafiyanın öyrədilməsini belə təklif edir: 
a)  masştab; 
b)  ədədi, xətti en və normal masştablar; 
v)  ədədi masştabdan xətti masştaba və tərsinə keçmək; 
q)  karta  masştablarını  bir  xətti  ölçü  sistemindən  başqasına 
keçirmək; 
ğ)  karta masştabını təyin etmək; 
d)  yerölçmə  planlarının  çəkilməsi  üçun  qəbul  edilmiş  əsas 
şərti işarələri çəkmək; 
e)  masştabı  dəyişmək  və  ən  çox  tipik  şərti  işarələri  qeyd  et-
məklə  yer  parçası  planının  surətini  köçürmək.  Çertyoju  tuş  ilə 
çəkmək və rəngləmək; 
ə) planda ədədləri qeyd etməklə hundürlükləri və dəyişikliklə-
ri işarə etmənin qaydaları (65, s.4). 
Müəllif  bu  məsələlərin  həp  birinin  rəsmxət  dərsində  hərbi 
topoqrafiya ilə sıx əlaqədar öyrənilməsi qaydasını da göstərir. Lakin 
bu  əsər də Sovet  İttifaqı  ilə  Faşist  Almaniyası  arasındakı  müharibə 
dövründə yazılmışdır. Ona görə də yalnız 1940-ci illərdəki riyaziy-
yat  və  rəsmxət  proqramlarının  materialları  və  məzmunu,  onlara 
təlim  prosesində  verilən  saatların  miqdarı  nəzərə  alınmışdır.  Meto-
dika  da  bütün  buna  əsasən  hazırlanmışdır.  O  vaxtkı  riyaziyyat  və 
rəsmxət  proqramları  hazırkı  proqramlardan  keyfiyyət  və  formaca 
fərqləndiyindən həmin metodika bu gün ozünü doğrultmur. Həmçi-
nin  prof.  B.Q.Pobedinski  müharibə  illərində  hərbi  topoqrafiyanın 
riyaziyyat  və  rəsmxət  dərslərində  öyrədilməsi  məsələlərindən  da-

---

 
64 
nışır. Müəllif o vaxtkı hərbi dərslərin keçilməsi prosesinə nüfuz et-
məmiş və bu məşğələlərin təşkili zamanı məktəblilərin riyazi bilik-
lərindən və riyazi məzmunlu çalışmalardan istifadə yollarını araşdır-
mamışdır. 
Fənlərarası  əlaqə  probleminə  A.A.İbrahimbəyli  də toxunmuş, 
hərbi məşğələlərin məzmunu ilə digər tədris fənlərinin, xüsusən ana 
dili,  tarix,  riyaziyyat,  fizika,  coğrafiya  və  s.  fənlərin  əlaqəsinin 
mümkünlüyünü  və  onun  əhəmiyyətini  xüsusi  qeyd  etmişdir  (66, 
s.5). Lakin müəllif riyazi çalışmalardan ibtidai hərbi hazırlıq məşğə-
lələrində  istafadənin  yerini,  məzmununu,  onun  sistemini  və  həlli 
metodikasını hazırlamamışdır. 
XX əsrin 70-90-cı illərində respublikamızda yeniyetmə gənc-
lərin ordu sıralarında hərbi xidmətə hazırlanmasının müxtəlif prob-
lemlərinin  tədqiqi  professor  Xəlil  Qənimət  oğlu  Fətəliyevin  adı  ilə 
bağlıdır.  Bu  problemlər  alimin  həm  ozü,  həm  də  onun  rəhbərliyi 
altında  işləmiş  yetirmələri  tərəfindən  geniş  tədqiq  olunmuşdur. 
“Orta  ümumtəhsil  məktəblərində  hərbi-vətənpərvərlik  tərbiyəsinin 
nəzəriyyə və praktikası” mövzusundakı doktorluq dissertasiyasında, 
həmçinin eyni mövzüda nəşr etdirdiyi kitabında (68) müəllif hərbi-
vətənpərvərlik tərbiyəsi işinin məzmunu, məktəblərdə aparılmasının 
forma  və  metodlarını,  onun  elmi-pedaqoji  əsaslarını,  məktəblilərin 
hərbi  xidmətə  hazırlanmasının  forma  və  məzmununu  kommunist 
ideologiyası  baxımından  müəyyənləşdirmişdir.  Prof.  X.Q.Fətəliyev 
“Məktəbdə  hərbi-vətənpərvərlik  tərbiyəsi”  (Bakı,  1987)  adlı  digər 
əsərində hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin əhəmiyyəti və vəzifələri-
ni, fəlsəfi, pedaqoji və psixoloji əsaslarını, bu işin təşkilinin forma, 
prinsip  və  üsullarını,  həmçinin  hərbi-vətənpərvərlik  tərbiyəsində 
hərbi rəhbərin işinin əsas istiqamətlərini tamam yeni formada peda-
qoji  elmə  gətirmişdir.  Qeyd  etdiyimiz  əsərin  “İctimai-humanitar 
fənlərdə  hərbi-vətənpərvərlik  tərbiyəsi”  sərlövhəli  bölməsində  orta 
umumtəhsil  məktəblərinin  humanitar,  o  cumlədən  I-II-III  siniflərin 
ana  dili,  rus  dili,  VIII-X  siniflərin  ədəbiyyat,  tarix,  musiqi  fənləri 
üzrə dərsliklərdə verilən materiallar mövzu baxımından araşdırılıb, 
geniş  təhlil  olunub  və  bu  fənlərin  tədrisi  zamanı  şagirdlərin  hərbi-

---

 
65 
vətənpərvərlik  tərbiyəsi  işinin  təşkili  göstərilib.  Müəllifin  çoxsaylı 
elmi məqalələrində də bu problem özünün geniş və hərtərəfli həllini 
tapıb.  Bu  əsərlərdə  aparılan  ümumiləşdirmədən  və  işin  təşkilinin 
pedaqoji  və  metodiki  prinsiplərindən  humanitar  fənlərin  tədrisi 
prosesində istifadə etmək faydalıdır. Prof. X.Q.Fətəliyevin rəhbərlik 
və  opponentlik  etdiyi  bir  çox  dissertasiya  əsərlərində  (69)  də  mək-
təblərdə  hərbi-vətənpərvərlik  tərbiyəsinin  çoxşaxəli  problemləri 
müvəffəqiyyətlə həll edilmişdir.  
Göründüyü kimi, hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsi istiqamətində 
nəzərdən  keçirdiyimiz  bütün  bu  tədqiqat  əsərləri  qarşımıza  qoydu-
ğumuz  problemə,  yəni  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai 
hərbi hazırlıq) kursunun ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi proble-
minə  nisbətən  yaxın  tədqiqat  işləridir.  Ona  görə  də  ibtidai  hərbi 
hazırlıq kursunun fizika, kimya, riyaziyyat, coğrafiya və s. fənlərlə 
qarşılıqlı  əlaqəli  tədrisi  probleminin  həlli  zamanı  yeri  gəldikcə 
onlardan istifadə etmək zəruriyyəti yaranır. 
Gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (İbtidai  hərbi  hazırlıq) 
məşğələlərində  fənlərarası  əlaqənin  nəzərə  alınmasına  “Hərbi  to-
poqrafiya üzrə metodik məsləhətlər” (70) kitabçasında da diqqət ye-
tirilir.  Kitabçada  göstərilir  ki,  hərbi  rəhbər  “Hərbi  topoqrafiyanın 
öyrədilməsi məsələsinin muvəffəqiyyətlə həllinə yalnız bütün məş-
ğələlərin  coğrafiya  fənni  ilə  olan  əlaqəsindən  düzgün  istifadə  et-
məklə nail ola bilər. Ona görə də hərbi rəhbər 5, 7, 9, 10-cu siniflə-
rin coğrafiya proqramı ilə yaxından tanış olmalı və coğrafiya müəl-
limi  ilə  sıx  əlaqə  saxlamalıdır  (70,  s.4).  Bundan  əlavə,  qeyd  edilir 
ki,  “hərbi  topoqrafiya  məşğələləri  üçün  hər  bir  şagirdin  planşeti, 
kompası,  vizir  xətkeşi,  transportiri,  karandaşı  və  tədris  xəritəsi 
olmalıdır” (70, s.3). Bu alətlərdən planşet, vizir xətkeşi, transportir 
həndəsədən,  kompas  fizika  və  astronomiyadan,  tədris  xəritəsi  isə 
tarix və coğrafiyadan şagirdlərə daha yaxşı məlumdur. Hərbi topoq-
rafiyanın  tədrisi  prosesində  isə  həmin  alətlərdən  istifadə  zamanı 
məktəblilərin  bu  alətlərlə  əlaqədar  astronomiya,  həndəsə,  tarix  və 
coğrafiyadan öyrəndikləri biliklərə əsəslanmamaq olmaz. Ona görə 
də,  müəllifin  qeyd  etdiyi  kimi,  hərbi  rəhbər  hərbi  topoqrafik 

---