Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
53 bəy Rumlu Əlincənin nə adla Qaziyə verildiyini göstərmir. Buna baxmayaraq, məlumdur ki, soyurqal yerinin bütün ixtiyarı soyurqal sahibinin əlində cəmlənmişdi. Qazi də qalaya yiyələndikdən sonra ətraf yerlərdə yaşayan türk və tərəkəmə (yəni azərbaycanlı—Ş.F.) tayfaları qalaya yığmış, əhalidən toplanan ülufə və mərsumu 31 özü müəyyənləşdirmişdi. Bundan başqa, O.Ə. Əfəndiyevin göstərdiyi kimi, qaraqoyunlu və ağqoyunlu padşahları soyurqal verməklə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməyə və dövlətdə birlik yaratmağa çalışırdılar [52, 37]. Qara Yusif də özünə yeni bir düşmən yox, dost qazanmaq istəyərək Əlincənin və ətrafındakı torpaqların Qazi İmadəddinin istifadəsində qalmasını təsdiq etmişdi. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Qara Yusifin hökmü altında olan ərazidə yerləşən Əlincə qalası Qazi İmadəddinə məhz soyurqal şəklində verilmişdi. Soyurqallar, adətən, hər hansı bir şəxsə onun göstərdiyi xidmət müqabilində verilirdi. Məsələn, Cahanşah qardaşı oğlu Şahqubada atası Qara İsgəndəri öldürdüyünə görə 841 (1437)-ci ildə soyurqal olaraq bir şəhər və qala vermişdi [64, 221b]. Bəzən soyurqal kimi paylanması nəzərdə tutulan yerlər (başqa ölkə torpaqları) hökmdar tərəfindən hücuma məruz qalarkən, ―soyurqal əhli‖ olan şəxslər də döyüşə aparılırdı. Belə ki, Uzun Həsən 881 (1476/77)-ci ildə Gürcüstana yeni yürüş edərək özü ilə bir dəstə seyid və şeyx aparmış, nəticədə ―Gürcüstan vilayətini tutmuş, çoxlu əsir götürmüş və xeyli soyurqal paylamışdı‖ [64, 141a; 39, 150; 52, 34, 51]. Bəzi hökmdarlar çoxlu soyurqal verməklə özlərinə arxa yaratmağa çalışırdılar. Orta əsr tarixçilərinin əksəriyyətinin yazdığına görə, Rüstəm Ağqoyunlunun hakimiyyəti zamanında külli miqdarda soyurqal bağışlanmışdı [65, 15; 98, 127a; 52, 34]. ―Onun ərbablara verdiyi soyurqal və vəzifələri ağqoyunlu və qaraqoyunlu sultanlarından heç biri heç kəsə verməmişdi‖ [65, 15-16]. Rüstəm şahın əksinə olaraq onu devirib taxta əyləşən Əhməd bəy (Gödək Əhməd) isə sabiq sultanlar kimi soyurqal paylamadığına görə öldürülmuşdü [65, 19; 84, 443]. Həsən bəy Rumlu üç növ soyurqal haqqında məlumat vermişdir. Onlardan birincisi torpaqla verilən soyurqal idi ki, bu barədə bir qədər danışıldı. Müəllifin göstərdiyi ikinci soyurqal isə əmlak və torpaqla deyil, pul ilə ödənilirdi ki, bu haqda ətraflı danışmağı lazım bilirik. I Şah Təhmasib bir müddət onun ―səltənət, xilafət, mülk, və din işlərini‖ idarə etmiş olan Əskuyə kəndinin (Təbriz yaxınlığındadır) seyidlərinə böyük məbləğdə soyurqal bağışlamışdı. Həsən bəy Rumlu yazır: ―Əlahəzrət onlara külli məbləğdə olan soyurqallar bağışladı‖ [65, 302; 39, 159]. Müəyyən məbləğ pul ilə verilən soyurqala Həsən bəy Rumlunun əsərində bir daha rast gəlirik ki, bu da keçmişdə etdiyi xidmətlər müqabilində sabiq vəzir Qazi Cahana 960 (1502/53)-cı ildə I Şah Təhmasib tərəfindən ―şəfqət‖ olunan 31 Bu istilahlar haqqında bir qədər aşağıda danışılacaqdır 54 soyurqaldır. Bu haqda oxuyuruq: (―Ona‖) müəyyən məbləğ soyurqal kimi pul da bağışladı [65, 376]. ―Əhsənüt-təvarix‖də soyurqal verilişi barədə başqa bir məlumat da vardır ki, bu da müştərək soyurqaldır. Müəllif yazır ki, Cahanşah bir vaxtlar Həmədan şəhərini iki əmirə soyurqal vermişdi. Cahanşahı və Sultan Əbu-Səidi məğlub edən Uzun Həsən də o iki əmirə - Satılmış bəy və Şahsuvar bəy Kavrudiyə qarşı yaxşı münasibətdə olmuş, onları yenidən müştərək soyurqal sahibləri kimi Həmədana göndərmişdi [64, 162b]. ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsi bədii dil və zəngin üslub vasitələri ilə qələmə alınmış olsa da, oradakı bəzi şer parçalarında da ara-sıra ictimai fikirlərə rast gəlmək olur. Bizim müəlliflə təxminən bir dövrdə yaşayan şair Mövlana Heyrəti (961 (1553/54)-ci ildə vəfat etmişdir) şikayətlə dolu bir qəsidə yazmışdı ki, Həsən bəy Rumlu onun bir neçə beytini öz əsərində vermişdir. Şair Heyrəti qazi və müftidən şikayətləndikdən sonra yazır ki, onlar düşməndirlər, onlar ―Bəlkə də divan malından pul yeyirlər hər biri. Sərbəsər bol-bol soyurqal sahibi, pul, sahibi‖ 32 [65,385 - 386]‖. K. S. Ləmbtonun soyurqala verdiyi tərifdən məlum olur ki, soyurqal şəxslərə maaş əvəzinə, yaxud təqaüd əvəzinə bağışlanan torpaq, ya da torpaqdan alınan gəlirdi [90, 773] 33 . Fikrimizcə, bu tərifə soyurqal şəklində verilən pul da əlavə edilməlidir. Bundan başqa, ―İranda mülkədar və əkinçi‖ kitabında soyurqal torpaq mülkiyyətinin qaraqoyunlulardan başlayıb qacarlar dövrünə qədər davam etdiyi göstərilmişdir [90, 773]. Lakin, məlum olduğu kimi, soyurqal verilişi hələ qaraqoyunlu hakimiyyətindən əvvəl də vardı [39, 155; 26, 182] Tiyul. Bu şərti torpaq mülkiyyəti növünün məhz hansı əsrdə həyata keçməsi barədə müxtəlif fikirlər vardır. İ. P. Petruşevskiyə istinad edən O. Ə. Əfəndiyev göstərir ki, ―səfəvilər dövründə soyurqal... öz yerini tiyula verdi‖ [52, 37]. Lakin V. F. Minorski teymurilər dövründə tiyul istilahının işlədilməsi ilə əlaqədar olaraq iqta mülkiyyətinin aradan çıxdığını bildirmişdir [39, 185]. Tiyulun məhz nə zaman meydana çıxması xüsusunda K. S. Ləmbtonun da bir-birinə zidd iki fikri vardır. O, gah tiyulun səfəvilər dövründə iqtanı əvəz etdiyini [90, 219], gah da hələ elxanilər zamanı iqtanın tiyul ilə əvəz olunmağa başladığını qeyd etmişdir [90, 754]. Onun bu fikirləri arasındakı ziddiyyət bir yana qalsın, iqtanın tiyul ilə əvəz olunması barədə də onun söylədiyi fikir düzgün deyildir, çünki, bildiyimiz kimi, iqtanı əvəz edən institut tiyul yox, soyurqal institutu olmuşdur [39, 155, 189]. Tiyul müəyyən bir yerin müvəqqəti istifadə olunmasından ötrü şahın dövlət torpaqları hesabına xüsusi şəxslərə verdiyi sahəyə deyilirdi. Tiyul sahibi (tiyuldar) həmin torpaqdan alınan gəlirin hamısını, yaxud böyük bir hissəsini 32 Beytin tərcüməsi bu sətirlərin müəllifinindir. 33 Soyurqal haqqında geniş məlumat üçün İ.P. Petruşevskinin monoqrafiyasına baxmaq lazımdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|