Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 vəziri təyin edilmiĢdir. H. 1007 (1598-99) -ci ildə vəzifəsindən çıxarılaraq Quma getmiĢdir. H. 1015 (1606-1607)-ci ildə Qəzvində Mövlana Əqili ilə görüĢmüĢdür. Ġsgəndərbəy MünĢi xəttatlıqda və ayrı-ayrı fərman və hökmlərin yazılıĢı qaydalarını öyrənməkdə Qazi Əhməd Quminin Ģagirdi olmuĢdur [61]. Əlyazmada Təbrizin iqtisadi-ictimai və mədəni həyatına aid elə materiallar vardır ki, onlara dövrün digər mənbələrində təsadüf edilmir. Məsələn, ilk dəfə 1555-ci ildə paytaxtın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi, h. 986 (1578-79)-cı ildə Təbrizin Azərbaycan, Ġrəvan və ġirvanın paytaxtı olması, Ģəhərin bir sıra memarlıq abidələri, məĢhur Ģəxsiyyətləri haqqında materialları və s. faktları göstərmək olar. Ġlk dəfə tədqiqata cəlb etdiyimiz mənbələrdən biri də Fəzli Ġsfahaninin «Əfzəl-ət-təvarix» əsəridir [62[. Yeganə nüsxəsi Britaniya Muzeyində saxlanılan bu əlyazmanın foto-surətindən istifadə etmiĢik [63]. Fəzli Ġsfahani Təbrizdə olmuĢ, ömrünün çox hissəsini Gəncə və Qarabağda keçirmiĢdir. Əlyazmanın II cildi I ġah Təhmasibin hakimiyyəti dövründən 1587-ci ilə qədər baĢ vermiĢ hadisələri əhatə etmiĢdir. Bu əlyazmanın məziyyəti ondadır ki, burada bir sıra fərmanların surəti verilmiĢdir. Əlyazmadan aydın olur ki, ġah Təhmasib ölkədə vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarı, cərimələr, mülki və hərbi məsələlərə aid qanunnamə vermiĢdir. Uzun Həsənin verdiyi qanunnamədən sonra bu ilk qanun idi. Fəzli Ġsfahani əsərini yazıb qurtarana, yəni h. 1026 (1617)-cı ilə qədər, bəlkə də bundan sonra da həmin qanun qüvvədə olmuĢdur. Əlyazmada Təbrizdə baĢ verən 1571-73-cü illər üsyanı haqqında da yeni faktik materiallar vardır [64]. Təbrizin iqtisadi-ictimai və siyasi tarixini tədqiq etmək üçün faktik material baxımından Ġsgəndərbəy MünĢinin. «Tarix-i aləm aray-i Abbasi» əsəri ən qiymətli məxəz hesab oluna bilər [65]. Azərbaycan tarixçisi Ġsgəndərbəy MünĢi (1560-1634) I ġah Abbasın hakimiyyəti dövründə bir neçə dəfə Təbrizdə olmuĢdur [66]. O, Təbrizin iqtisadi və ictimai vəziyyətinə dair maraqlı məlumat vermiĢdir. Əsərdə Təbriz əhalisinin sayı, vergilər, paytaxtın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi, h. 1019 (1610-11)-cu ildə Təbriz əhalisinin malucəhat və divan vergilərindən azad edilməsi, Ģəhərin Osmanlı iĢğalından əvvəlki və sonrakı vəziyyəti, Təbrizin memarlıq abidələri və s. məsələlər barədə qiymətli fikirlər vardır. Ġsgəndərbəy MünĢi saray tarixçisi olduğu üçün hakim feodal sinfi əleyhinə çıxıĢ edən üsyançıları, hətta Təbrizi Osmanlı iĢğalından azad etmək uğrunda canlarından keçmiĢ təbrizliləri «əcamir və ovbaĢ» adlandırmıĢdır. Ġsgəndərbəy MünĢinin müasiri olan və 29 il I ġah Abbasın sarayında baĢ münəccim vəzifəsində çalıĢan Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin «Tarix-i Abbasi» əsəri [67] Sovet tarixĢünaslığında ilk dəfə bu sətirlərin müəllifi tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Əsərdə 1576-1611-ci illər 17 arasında baĢ verən hadisələr əksini tapmıĢdır. Yəzdi I ġah Abbasın əmrilə 1603 və 1609-cu illərdə iki dəfə Təbrizdə olmuĢdur. O öz əsərində Təbrizin siyasi hadisələrinə geniĢ yer versə də, Ģəhərin iqtisadi vəziyyətinə də toxunmuĢdur [68]. 1603 və 1610-cu illərdə Təbrizdə olmuĢ Cünabadi «Rovzət-üs- səfəviyyə» adlı əlyazmasında Təbrizin ictimai və iqtisadi tarixinə dair bəzi məlumat vermiĢdir [69]. Burada müəllif hadisələrin yalnız təsviri ilə kifayətlənməyərək, yeri gəldikcə onlara öz münasibətini də bildirir. Cünabadi, məsələn, 1586-cı ildə Təbrizin Osmanlı ordusu tərəfindən iĢğal edilməsi səbəbini belə izah edir: «Təbrizin əldən getməsi nəticəsində Azərbaycan, ġirvan, Arran, Muğan, Gəncə, Bərdə, Tiflis qızılbaĢların əlindən çıxdı. Bunun səbəbi Təbriz hakimi Əmir xanın öldürülməsi Türkman və Təkəlü tayfalarının dövlətə (Sultan Məhəmmədə - S. O.) qarĢı çıxması idi» [70]. Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin oğlu Kamal 1549-1652- ci illərdə yazdığı «Zübdət-üt-təvarix» [71] əsərində elə məsələlərə toxunmuĢdur ki, Səfəvilər tarixini yazmıĢ digər orta əsr müəllifləri ya bu məsələlərdən tamamilə bəhs etməmiĢ, yaxud da onları qələmə almaqdan çəkinmiĢlər. Müəllif ġah Səfi və II ġah Abbasın sarayında yüksək vəzifələrdə iĢləmiĢ, h. 1045-ci il səfər ayının 25-də (13. VIII. 1635) Təbriz Ģəhərinə gələrək bir müddət orada qalmıĢdır [72]. Ġstifadə olunan mənbələrdən biri də Xacəki Ġsfahaninin «Xülasət-üs- siyər» əsəridir. I ġah Səfi hakimiyyətinin (1629-1642) son on ilini əhatə edən bu əlyazmada 1634-cü ildə Osmanlı ordusunun Təbrizə hücumu və Ģəhərin vəziyyəti barədə maraqlı məlumat vardır [73]. Təbrizin iqtisadi həyatını araĢdırmaq məqsədilə biz ilk dəfə olaraq Məhəmməd Yusif Qəzvininin «Xolde bərin» əsərini də tədqiqata cəlb etmiĢik. Əsərin VIII cildinin VI hədiqəsi (bölməsi) Ġsgəndərbəy MünĢinin «Zeyl-i tarix- i aləm aray-i Abbasi» əsərinə əlavə olunaraq 1938-ci ildə Tehranda nəĢr edilmiĢdir [74]. Lakin II ġah Abbasın hakimiyyəti dövründən bəhs edən hissə (VII hədiqə) hələ çap olunmamıĢdır. Əlyazmanın nüsxəsi Sovet Ġttifaqında olmadığından Britaniya Muzeyində saxlanılan nüsxənin foto-surətindən istifadə etmiĢik [75]. Məhəmməd Yusif Qəzvini «Tarix-i Abbasi» əsərinin müəllifi Məhəmməd Tahir Vəhidin kiçik qardaĢıdır. Məhəmməd Yusif h. 1043 (1638- 39)-cü ildə I ġah Səfi sarayında to-çih [76] dəftərini yazan, 1646-cı ilin mart ayından II ġah Abbasın MəĢhəd dəftərxanasının münĢisi, h. 1062 (1651-52)-ci ildən ömrünün sonuna kimi Qumda topxana karxanasının vəziri vəzifəsində iĢləmiĢdir [77]. H. 1103 (1691-92)-cü ildə həmin vəzifədə iĢlərkən «Xolde bərin» əsərinin VIII cildinin VII hədiqəsi orijinal hesab oluna bilər. Çüiki müəllif həmin hissədə bəhs olunan tarixi hadisələrin iĢtirakçısı və ya müĢahidəçisi olmuĢdur. Müəllif bir sıra fərman və hökmləri özü yazmıĢdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|