268
1615-c i ildə ġah Abbasın Qarabağdan və ġirvandan əhalini köçürmə
siyasətinə qarĢı Əhməd li qiyamı Səfəvi hökmdarı tərəfindən amansızcasına
yatırıldı.
1615-1616-c ı illərdə "Dəli Məlik" təxə llüslü, tərəkə mə lərdən olan Məlik
Pirin in baĢçılığı ilə ġirvanda böyük üsyan baĢlandı. Az sonra Gəncə yaxın lığ ındakı
Dəngi vilayətinin əha lisi də mübarizəyə qoĢuldu. Onla r Gəncə ha kimi Məhə mməd
xan Ziyadoğlu Qacan öldürüb, Ģirvanlılarla b irlikdə Kaxeti çarının baĢçılığı altında
Səfəvi zü lmünə qarĢı mübarizə aparan gürcülərlə əlaqə yaratdılar. Ġsgəndər bəy
MünĢi qeyd edirdi ki, "onun (Dəli Məlikin. - məsul red.) ətrafına toplaĢanlar, bəzi
pozğun ünsürlər və iğtiĢaĢçılar Dağ ıstanda möhkəmlənib Ģahlıq hakimiyyətinə qarĢı
çıxıĢ etdilər". Dəli Məlikin baĢçılığı altında üsyançılar ƏrəĢ qarnizonuna basqın
etdilər. ƏrəĢ hakimi Məhəmmədhüseyn Sultan Dəli Məlik tərəfındən yaxalandı və
öz yaxın adamları ilə birlikdə öldürüldü. Üsyançılar ƏrəĢdə möhkəmlənə
bilməyərək, I ġah Abbas qoĢununun yaxınlaĢdığın ı eĢidib onu tərk etdilər.
1616-c ı ildə I ġah Abbasın ġirvan və Gürcüstan üsyançılarına qarĢı sərt cəza
tədbirləri Tey murazı və Dəli Məliki Qərb i Gü rcüstana sığınmağa məcbur etdi.
Üsyançılar tezliklə yenidən Kaxetə qayıtdıq ları üçün Səfəvi sarayı ikinci dəfə
böyük qoĢun təĢkil edib onlara qarĢı göndərdi. Üsyan çətinliklə yatırıld ı, lakin Dəli
Məlik Dağıstanda gizlənə bild i.
1632-c i ildə Qa rabağ hakimi Davud xan ġah Abbasın varisi olan ġah Səfıyə
qarĢı üsyan etdi. O, Kaxeti çarı I Tey muraza mü raciət edərək, onu Gəncəni və
Qarabağı ələ keçirməyə çağırdı. Lakin dövlət aparatında yüksək mövqeləri olan
Qacar əyanları onu müdafıə etmədilər. Vəziyyəti belə görən Davud xan və
Teymuraz Səfəvi dövlətinin sərhədlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.
XVII əsrdə feodal istismarına qarĢı yönəlmiĢ çıxıĢlardan baĢqa, din mənĢəli
Mıxlı Babanın baĢçıhq etdiyi üsyan da baĢ vermiĢdi.
1625-c i ildə o, təqiblə rindən ya xa qurtarmaq üçün Osman lı dövlətinin
sərhədini keçərək Ərzuru ma gəldi və 1625-ci ildə orada yox oldu. XVII əsrin ikinci
yarısına doğru Səfəvi dövlətinə daxil olan ölkələrdə, habelə Azərbaycanda feodal
istismarına qarĢı xalq kütlələrin in Ģikayətləri artmaqda idi. Belə Ģikayətlər, adətən,
bəylərbəyilərin, digər ali rütbəli məmurların Ģah tərəfındən cəzalandırılması və
yaxud vəzifədən azad edilməsi ilə nəticələnird i. Beləliklə, ü mu mxalq narazılığın ın
silahlı üsyana çevrilməsinin qarĢısı alınırdı.
Tarixçi Ġsgəndər bəy MünĢinin məlu matına görə, 1632-ci ildə Ərdəbil
hakimi Çıraq xan ın edam edilməsi "Ərdəbilin kasıb əhalisinin qəzəbin i" yatırmaq
niyyəti güdürdü. ġirvan bəylərbəyi Ərəb xan ġamlı Cəbbədaroğlu (1635-1646) da
məh z " xalqla pis rəftar etdiy inə" görə Ģah tərəfındən vəzifədən kənar edilmiĢdi.
269
Urmiya və Ərdəbil hakimləri də məhz həmin səbəbə görə 1655 -ci ildə öz
vəzifələrindən götürüldülər (Məhəmməd Tahir Vəh id). ġirvan bəylərbəyi Hacı
Mənuçehr xan (1661) və onu əvəz etmiĢ Məhəmməd xan da ġirvan əhalisinin
tələbinə əsasən mərkəzi hakimiyyət tərəfındən cəzalandırıldılar, vəzifələrini tərk
etməyə məcbur o ldular.
1631-c i ildə ġah Səfın in dövründə Qafurabadda (Qəzvin yaxın lığ ında) çoxlu
"sadəlövh türkün" iĢtirak etdiyi yeni hərəkat baĢlandı. Məhəmməd Məsumun qeyd
etdiyinə görə, hərəkata xalq arasında geniĢ nüfuz qazanmıĢ dərviĢ Rza ƏfĢar
rəhbərlik ed irdi. DərviĢ Rzan ın və tərəfdarlarının əsas məqsədi Qəzv in Ģəhərini ələ
keçirərək hərəkatın geniĢ vüsət almasına təkan vermək idi. Qəzv in Ģəhərinə yeni
darğa təyin edilmiĢ ġahverdi xan Tərxan Türkməni ö z tərəfınə çəkməyə çalıĢan
DərviĢ Rza Qəzv inə öz nü mayəndəsini göndərdi və darğanı xalqın qarĢısına
çıxarmağa çalıĢdı. Darğa qorxusundan evdən çıxmadı. ġəhərə hücuma hazırlaĢan
DərviĢ Rza öz silahdaĢları ilə Ġmamzadə Hüseynin məqbərəsi yaxın lığ ında darğa və
ya Ģəhər əyanları ilə görüĢməyi qərara aldı. Tərəflər arasında atıĢma baĢlandı, hər
iki tərəf itki verdi, DərviĢ Rza da öldürüldü. Lakin məğ lubiyyət üsyanç ıları
dayandırmadı. DərviĢ Rzanın ölü mündən sonra onun tərəfdarları Ģəhəri tutmağa
yeni cəhd göstərdilər, lakin bu hücum da dəf edild i.
Səkkiz il sonra (1639-1640) DərviĢ Rzanın tərəfdarları yenidər mübarizəyə
qalxdılar. On lar zahirən DərviĢ Rzaya bənzər bir nəfər çörəkçin in ətrafında
toplaĢdılar. Hərəkat getdikcə gücləndi, hakim dairələri təĢviĢə saldı. Nəticədə ġah
Səfin in fərmanı ilə çörəkçi öldürüldü, onun tərəfdarları isə dağıdıld ı.
Hərəkatın kütləviliy i və dərv iĢ tərəfdarlarının qətiyyəti, həmçinin üs yan
baĢçısının ölümündən sonra hərəkatın davam etməsi onun xalq hərəkatı olmasına,
antifeodal səciyyə daĢımasına Ģübhə doğurmur.
XVII əsrin ikinci yansında Azərbaycanda və qonĢu ölkələrdə kəskin ərzaq
qıtlığ ı mövcud idi. 1663, 1667, 1673, 1676, 1677 və 168 1-ci illərdə baĢ vermiĢ
aclıq nəticəsində "oğurluq və qarət" halları artmıĢ, varlıların taxıl anbarlarına
hücumlar ço xalmıĢdı.
1677-c i ildə Çu xursəd vilayətində (Na xçıvan, Cu lfa, Ġrəvan) iki il ə rzində
maaĢları ödənilməmiĢ Qacar və Bayat tayfalarından olan döyüĢçülərin üsyanı baĢ
verdi. Üsyançıların təzy iqinə davam gətirə bilməyən vilayət hakimi Səfıqulu xan
qalaya sığındı. Lakin tezliklə Ģahın təyin etdiyi yeni hakim bu üsyanı amansızcasına
yatırmağa nail oldu.
Səfəvi dövləti feodal sinfınə qarĢı çıxıĢ edən xalq kütlələrin in birləĢ məsinə,
vahid cəbhədən çıxıĢ etməsinə imkan verməmək, narazı qüvvələri parçalamaq
məqsədilə Azərbaycanda olan mü xtəlif xalqlar arasında ədavət toxu mu səpir, onları