275
ġirvani bürün ölkədə biliy i ilə tanın mıĢdı. Molla Əliqulu Xalxali Ġsfahanda geniĢ
miqyaslı maarif iĢi aparırdı. Ordubadlı M irzə Ġbrahim elmin mü xtəlif sahələrini
tədris edirdi. Bəzi müdərrislər o qədər Ģöhrət qazanmıĢdılar ki, hətta uzaq yerlərdən
tələbələr gəlir, onların mühazirələrin i din ləyird ilər. Dinləyicilərin sayı çox olduqda
müdərrisin sağ və sol tərəfində əyləĢən iki nəfər Ģəxs onun sözlərini tələbələr üçün
uca səslə təkrar edird i.
Bu dövrdə Azərbaycanda maarif əsasən Ģəhər əhalisi arasında yayılırdı.
Kəndlilərin əksəriyyəti isə savadsız qalmaqda idi. ġəhərin hər məhəlləsində bir neçə
məktəb olduğu halda, kənd yerlərində adətən, bir məktəb bir neçə kəndə xid mət
edirdi. Hər b ir kəndin əhalinin sayından asılı o laraq bir və ya bir neçə mo llası,
axundu vardı. Kənd mollasının vəzifəsi mü xtəlif dini mesələlərə baxmaq Ģəriət
ehkamların ı əhali arasında yaymaq, əlavə sənədləri təsdiqləmək, kəbin kəs mək,
boĢanma və digər münaqiĢəli məsələləri həll etmək id i. XVII əsrdə Azərbaycanda
kitablar, adətən, xəttatlar tərəfindən üzü köçürülməklə artırılırdı. Məh z buna görə
də xəttatlara böyük ehtiyac vardı. Bəzən yo xsul tələbələr təhsillərini uğurla davam
etdirmək naminə əsərlərin üzünü köçürür və gündə yarım b isti (20 dinarın yarısı)
qazanmaq la dolanırdılar.
Azərbaycanda kitab xanaçılıq iĢi də tərəqqi etmiĢdi. Təbrizin, Ərdəbilin,
ġamaxının, Bakın ın, Gəncənin, Marağanın kitabxanalarında min nüsxələrlə kitab
mövcud idi. I ġah Ġsmayıl Xətayinin əsası Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub
dövründə qoyulmuĢ Təbriz saray kitab xanasına rəssam Kəmaləddin Behzad ın rəis
təyin edilməsi barədə 1522-ci ildə verdiy i fərmanda deyilirdi: "Əsrimizin yeganəsi,
rəssamların ən görkəmlisi və mü zəhhiblərin ən yüksək nü mayəndəsi olan ustad
Kəmaləddin Behzada Ģah kitabxanasının iĢçilərinə, mühərrirlərə, rəngsazlara,
nəqqaĢlara, laciverdyuyanlara və baĢqa bu kimi iĢlərə mənsub olan adamlara
baĢçılıq etmək vəzifəsi tapĢırılsın". ġah Ġs mayıl Xətayinin kitab xanasında elmin
mü xtəlif sahələrinə aid, xüsusilə ġərq klassiklərinin əsərlərindən ibarət xeyli kitab
toplanmıĢdı. Kitab xanada görkəmli xəttatlar, nəqqaĢlar, səhhaflar əlyazma nüsxələri
üzərində çalıĢır, onlara gözəl tərtibat verir, baĢlıqları və haĢiyələri qızıl suyu ilə
iĢləyir, kitablara dəridən cild çəkirdilər. Burada 5 məĢhur xəttat, 7 rəssam çalıĢırdı.
1575-c i ildə Mövlana Həsən Müzəhhib həmin kitab xanaya rəis təyin edildi. ġey x
Səfi məqbərəsindəki kitab xananın Ģöhrəti də geniĢ yayılmıĢdı. I ġah Abbas saray
kitab xanasında olan kitabların bir hissəsini bu kitab xanaya vəqf etmiĢdi. ġamaxıda
zəngin saray kitab xanası mövcud idi. Səfəvi ordusunun oraya hücumu ilə əlaqədar
olaraq ġirvanĢah həmin kitab xananı Buqurd qalasına köçürmüĢdü. Lakin 1538 -ci
ildə bu kitab xana I ġah Təh masibin qoĢunlarının ixt iyarına keçdi. I ġah Abbasın
saray kitab xanasına Əmir Nizaməddin Üskui, Sadiq bəy ƏfĢar və təbrizli xəttat
276
Əlirza baĢçılıq etmiĢlər. Hər bir mo ktəb və mədrəsə nəzdində, eləcə də ayrı -ayrı
Ģairlərin, alimlərin və kitab həvəskarlarının Ģəxsi kitab xanaları vard ı.
Kitab ço x baha idi. 50 hərf bir misra hesab olunurdu. 1000 misradan ibarət
kitabın qiy məti iki abbası idi. Xətti əla olan eyni həcmli kitab isə bəzən 5 abbasıya
satılırd ı. Beləliklə, kitabın dəyəri onun məzmununa görə deyil, xəttinə və həcminə
görə müəyyən edilird i. Təbiidir ki, nadir kitablar daha yüksək qiy mətləndirilirdi.
Ədəbiyyat. XV əsrdə Hamidi, Bəsiri, KiĢvəri kimi ana dilində əsərlər
yaratmıĢ Azərbaycan Ģairlərin in bədii irsi XVI əsrdə də in kiĢaf etdirilird i. Səfəvi
dövlətinin təĢkilindən etibarən Azərbaycan dilində Ģer yazmağa xüsusi əhəmiyyət
verilirdi. I ġah Ġsmay ılın sarayında fəaliyyət göstərmiĢ Ģairlər məclisində Süruri,
Şahi, Matəmi, Tüfeyli, Qasimi kimi sənətkarlar iĢtirak edirdilər. Məclis "məliküĢ -
Ģüəra"nın - Həbibinin baĢçılığ ı ilə keçirilirdi.
Həmin dövrdə ədəbiyyatda hürufi ideyalar da sərbəst inkiĢaf zəmin i
tapmıĢdı. XVI əsrdə hürufi Ģairlər Səfəvi dövləti ətrafında cəmləĢir və Ģiəlik təriqəti
ilə uyuĢmağa çalıĢırdılar. Bu baxımdan Süruri və Tüfeyli təxəllüsü ilə yazmıĢ
Ģairlərin yaradıcılığ ı daha səciyyəvidir.
XV əsrin sonu - XVI əsrin ilk rübündə yaĢamıĢ Süruri istedadlı Ģair idi və
Nəsimi irsinin varisi kimi tanın mıĢdı. Hürufiliyin fəlsəfi görüĢlərinin təbliğatçısı
Süruri I ġah Ġs mayıl dövründə fıkirlərin i daha sərbəst Ģəkildə inkiĢaf etdirməyə
imkan tapmıĢ, 1515-ci ilə qədər saraya yaxın Ģəxs olmuĢdur.
Süruri əsasən hürufıliyi təbliğ edird i. Lakin onun məhəbbət mövzusunda
yazdığı qəzəllər daha ço x uğur qazan mıĢdı. Bizə məlu m olan qəzəllərdən onun
ustad Füzuliyə, həmçinin bir çox müasirlərinə təsir edən bir sənətkar olduğu
görünməkdədir. Yaxın ġərq Ģairləri onun:
Ta müənbər ka kilin xu rĢidə salmıĢdır kə mənd,
Bağ la mıĢdır boynumu zənciri-zülfun bənd-bənd. - misrala rı ilə baĢlayan
qəzəlinə əsrlərlə nəzirələr yazmıĢlar.
Yar əğyarü fələk qəddarü dil biixtiyar,
Ey Sü ruri, nolasıdır aqibət halım mən im? - beytindəki orijinallıq Ģairin
klassik poeziyada tutduğu yüksək mövqeyinin və onun müasirlərinə təsirin in
səbəbini aydınlaĢdırır.
Sultan Səlim Təbrizi iĢğal etdiyi zaman Türkiyəyə getməyə məcbur olmuĢ
Süruri orada da böyük hörmət qazan mıĢdı.
Süruri hürufıliy in poetik xüsusiyyətlərindən məharətlə istifadə etmiĢdi.
Lakin onun müasiri o lmuĢ Tüfeyli öz əsərlərində hürufiliklə Ģiəliyi barıĢdırmağa,
onları birləĢdirməyə çalıĢırdı. O, hürufilərin Fəzlu llah Nəimidə gördükləri bütün