277
fəzilətləri Əliyə aid edirdi. Tüfeyli Əliyə böyük əhəmiyyət vermiĢ, Ģiəliyi
əsaslandırmıĢ I ġah Ġs mayıla, onun əcdadı ġeyx Səfiəddinə də tərifnamələr
yazmıĢdır.
Xətayini, Ģiəliy i, imamları tərifləyən Tüfeyli əsərlərin in birində I ġah
Ġsmayılı din naminə müharibəyə sövq edirdi:
Zərb ilə mün kirləri iqrar edərsən, vəqtidir,
Ru m ilə ġa m üstünə ilqar edərsən, vəqtidir.
Tüfeyli, I ġah Ġsmay ılı intiqam almağa dəvət edərək "Ənəl-həqq" söyləyən
aĢiqlərin ölü münə fitva verənləri "bərdar" etmək (dara çəkmək) vaxtının gəlib
çatdığını bildirirdi.
I ġah Ġsmayılın sarayında yaĢadığı üçün ġahi təxəllüsünü qəbul etdiyi
ehtimal olunan sənətkar da, Həbibi və Süruri kimi, Türkiyəyə getmiĢ, orada vəfat
etmiĢdir.
ġahinin Ģeirləri onun məhəbbət möv zusunda əsərlər yazmıĢ lirik Ģair
olduğunu sübut edir:
Qönçeyi-gül bülbülün qəsdinə peykan eyləmiĢ,
Qönçə açılğan gülü üzünə qalxan ey lə miĢ.
Gü l ərusin sübhdən bülbül nikah etmiĢ məgər Kim,
özün yaĢıl duvaq altında pünhan eyləmiĢ.
Məhəmməd Fü zuli ġahin in:
Ta ki, tac i-zərn igarın çərx viran eylə miĢ,
XəĢti-zərrini səba fərĢi-gülüstan eyləmiĢ, -
beyti ilə baĢlanan qəzəlinə nəzirə yazmıĢdı.
Xəzani ġirvan hakimi Əlqas Mirzənin katibi, dövrünün tanınmıĢ Ģairi
olmuĢdur. Lakin onun Əlqas Mirzənin sarayında asudə keçən həyatı çox davam
etmədi. Mirzə ġirvanda tam müstəqil Ģah olmaq fıkrinə düĢmüĢdü. Səfəvilər
sarayına vergi verməyə məcbur edilən və onların hər cür tələbatını təmin edən
ġirvan feodalları bu iĢdə Əlqas Mirzəyə kö mək göstərdilər. QardaĢınm müstəqillik
fıkrini eĢitmiĢ I ġah Təhmasib böyük ordu ilə ġirvana hücum etdi. Əlqas Mirzə
məğ lub oldu. Bu zaman Xəzani də vətənini tərk etdi və Əlqas Mirzə ilə Osman lı
Türkiyəsinə getdi. O, Türkiyədə olduğu zaman saray Ģairi Ariflə mübahisələr edirdi.
Osmanlı sultanı hətta onu öldürmək fikrinə düĢmüĢdü.
278
Xəzan i Türkiyədə Əflatun adı ilə tanındığından bütün Osmanlı təzkirəçiləri
onu bu ad ilə təqdim etmiĢlər.
Xəzan i Əsiri təxəllüsü ilə də Ģeirlər yazırd ı. Onun heca vəznində yazdığı
Ģeirlər daha maraqlıdır:
Qurban olu m nazlı yarın hilal qaĢına,
Pərvanədək mən dolanım, dönüm baĢına,
ġayəd ola, rəh mi gələ gözü m yaĢına
Gö zü m yaĢı yer ü zünü aldı, neyləyim?
Dil, ifadə, fo rma xüsusiyyətləri ilə folklordan gəlmiĢ bu təsir XVI əsrin bəzi
Ģairləri üçün də səciyyəvidir.
Şah İsmayıl Xətayi Azərbaycan xalqının tarixinə görkəmli dövlət xad imi və
istedadlı bir Ģair kimi daxil olmuĢdur. ġairin ədəbi irsi A zərbaycan dilində yazılmıĢ
"Divan"dan, ibrətamiz mənzu mələrdən, lirik qoĢmalardan, "Nəsihətnamə" adlı
məsnəvidən və "Dəhnamə" poemasından ibarətdir. Xətayi öz yarad ıcılığında xalq
dilindən, əruz və heca vəznlərindən, folklordan istifadə etmiĢdir. Üç dildə Ģeir
yazmaq qabiliyyəti olan Xətayinin əsərlərin in böyük bir qismi Azərbaycan
dilindədir. Xətayi əsasən Azərbaycan xalqın ın ədəbi-bədii irsini mənimsəmiĢdi və
milli ədəbiyyatın ənənələri ilə bağlı idi. Onun yaradıcılığının təĢəkkü lü və
inkiĢafında Nəsimin in güclü təsiri aydın Ģəkildə nəzərə çarpır.
ġah Ġsmay ıl Xətayinin Sultan Səlimə müraciətlə yazdığ ı qəzəli onun
hökmranlıq qürurunu bariz surətdə ifadə edir. 1514-cü ildə, Çaldıran döyüĢü
ərəfəsində I Sultan Səlim I ġah Ġsmay ıla fars dilində Ģeir göndərmiĢ, Xətayi isə bu
Ģerə azərbaycanca belə cavab vermiĢdi:
Diyari-eĢqə sultanəm, d ila , mən də zə man imdə,
Vəzirimd ir qəmü-ğüssə, oturmuĢ iki yanimdə.
AĢağıdakı beytdə isə əzəmətli dövlət qurmuĢ hök mdarın əyilməz ruhu
duyulmaqdadır:
Mən ol Ģəhbazi-kuhsarəm, baĢ əy məm qülleyi-Qafə,
Neçə enqa kimi yavru uçurdum aĢiyanimdə.
279
XVI əsrdə xalq yaradıcılığı, xüsusilə aĢıq ədəbiyyatı yalnız xalq içərisində
deyil, hətta sarayda da rəğbətlə qarĢılanırd ı. Heca vəzni ilə yazılmıĢ və "varsağı"
adlanan Ģeirlər I ġah Ġs mayılın sarayında keçirilən ədəbi məclislərdə bəyənilird i.
Xətayinin bayatıları da ço xəsrlik A zərbaycan bayatıların ın formasına və
məzmununa uyğun gəlir. Onlardakı həyatilik, sadəlik, səmimilik baĢlıca
xüsusiyyətlərdir:
Xətayi, iĢin düĢər,
Gəlib-gediĢin düĢər,
DiĢləmə çiy löğ məni,
Yerinə diĢin düĢər.
Xətayinin "Nəsihətnamə" si Azərbaycan dilində, ibrətamiz yazılmıĢ ilk
məsnəvilərdəndir. Əsərdə sufiliy in təsiri də nəzərə çarpır. ġair öz müridlərini
sədaqətli və etibarlı olmağa dəvət edird i:
Yo ldaĢ odur rəhm edə yoldaĢına,
YoldaĢın uğrat maya yol daĢına.
Xətayinin həcm baxımından ən böyük əsəri "Dəhnamə"dir. 1506-cı ildə
məhəbbət mövzusunda yazılmıĢ bu poemada bütün hadisələr birinci Ģəxsin dili ilə
nəql olunur.
Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafı tarixində Füzullnin yaradıcılığ ı müstəsna
yer tutur. Onun əsərləri dərin məzmunu ilə Azərbaycan xalqın ın ictimai və bədii
fikir tarixində yeni b ir mərhələnin baĢlanğıcıdır.
Füzuli Azərbaycan mədəniyyətinin ço xəsrlik ədəbi ənənələrini mən imsəmiĢ,
onları in kiĢaf etdirmiĢ, ədəbiyyatımıza yeni məzmun, bədii keyfıyyətlər gətirmiĢdir.
Üç dildə ölməz əsərlər yaratmıĢ bu dahi sənətkar Yaxın ġərqin ədəbi mühitinə,
Türkiyənin, Ġranın, Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyatına güclü təsir göstərmiĢdir.
Böyük istedada malik olmuĢ Füzu li əsaslı mədrəsə təhsili almıĢ, fars və ərəb
dillərini, riyaziyyatı, təbabəti, məntiq i, astronomiyanı və fəlsəfəni mükəmməl
surətdə öyrənmiĢdi.
I ġah Ġsmayıl Səfəvi 1508-ci ildə Fü zulinin yaĢadığı Ġraq ərazisini ö z
hakimiyyəti altına almıĢ, 1510-cu ildə isə ġeybani hökmdarı ġeybək xan ı məğlub
etmiĢdi. Bu hadisədən bir neçə il sonra gənc Füzuli " Bəngü Badə" poemasını Səfəvi
hökmdarına təqdim etmiĢdi. ġair poemanın bir yerində "həmdəmim qüssə,
məhrəmim qəmd ir", - deyərək I ġah Ġsmay ılın hökmdarlığ ı dövründə həyatdan
narazılığın ı qis mən də olsa bildirir. Osman lı sultanı Süley man Qanuni 1534-cü ildə
Dostları ilə paylaş: |