292
köçərilərin güzəram, kəndli, çoban, dərviĢ təsvirləri, təbiət motiv ləri və portretlər)
möv zu mənbəyi kimi yanaĢırdılar. Hətta ən qədim tarixi dövr hadisələrinin təsvirini
verərkən rəssamlar obrazları onlar üçün müasir olan geyimlərdə, konkret həyat
Ģəraitində təqdim etmiĢlər. Bütün bunlar min iatürlərə realist ifadəlilik cəhətləri bəxĢ
edir.
Bədii baxımdan nadir əsər hesab edilən "ġahnamə"nin b ir əlyazma nüs xəsi I
ġah Təhmasib üçün xüsusi olaraq hazırlan mıĢdı. Aydındır ki, bu təmtəraqlı
əlyazman ın bədii tərtibatı iĢində Ģah kitab xanasının aparıcı və mah ir rəssamları
iĢtirak etmiĢlər. Əlyazmada olan 258 min iatür rəsmi növü, üslubu və yaradıcılıq
dəst-xəttinin mü xtəlifliy i ilə bir-b irindən fərqlənir. Bədii baxımdan daha orijinal və
qiymətli miniatürlər Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Dost Məhəmməd, M ir
Müsəvvir, Mirzə Əli və M ir Seyid Əli tərəfindən çəkilmiĢdir.
Niza min in
1539-1543-cü
illərdə hazırlan mıĢ "Xəmsə" əlyazması
Azərbaycan min iatürçüləri üçün əsil məktəbdir. Xüsusi olaraq I ġah Təh masib üçün
tərtib edilmiĢ və yüksək zövqlə hazırlan mıĢ bu zərif, zəngin nüsxə ġərqdə kitab
sənətinin Ģah əsəri adlandırılır. Ġllüstrasiyalar isə ġərq min iarür sənətinin kamil,
misilsiz nümunələrindən hesab edilir. Nüs xə iriölçülü 14 miniatürdən ibarətdir
Həmin dəbdəbəli əlyazma ü mu miyyətlə mövcud olan əlyazma nüsxələrindən ən
gözəlidir. Əlyazman ın ən yaxĢı miniatürləri Su ltan Məhəmmədə məxsusdur.
Qüdrətli sənətkar öncə Ġsmayılın saray kitab xanasında iĢləmiĢ, sonralar isə bu sənət
və elm mərkəzin in rəhbəri olmuĢdur. Onun yaradıcılığı XVI əsrdə Təbriz
məktəbinin bütün səciyyəvi cəhətlərini daha parlaq əks etdirir və ġərq min iatür
sənətinin yüksək nailiyyətlərini ü mu miləĢdirir. M iniatür rəssamlığ ının inkiĢafında
tam b ir mərhələ onun adı və yarad ıcılığı ilə bağlıdır. O, miniatür sənətində yeni
istiqamətin banisi və rəhbəri, bir ço x tanın mıĢ rəssamların müəllimi olmuĢdur.
Sultan Məhəmməd iki oğluna (Mirzə Əliyə və Məhəmməd iyə), qohumu Mir
Zeynalabdinə rəssamlığ ın sirlərini öyrətmiĢ, əlyazmaların təsvirlən məsi iĢlərinə
baĢçılıq etmiĢdir. Tarixçi Ġsgəndər bəy MünĢi Sultan Məhəmmədi Ģöhrət və
qabiliyyətinə görə Kəmaləddin Beh zadla bir səviyyədə qoymuĢdur.
Təəssüf ki, XVI əsrin 30-40-cı illərində və əsrin ikinci yarısında
yaradıcılıq la məĢğul olan min iatürçü rəssamların hamısının adı məlu m deyild ir.
Adları bizim üçün naməlu m qalmıĢ bu rəssamların çəkdikləri min iatürlər isə elmi
ədəbiyyatda "Sultan Məhəmməd məktəbinin əsərləri" kimi qeyd edilir. Bu cür
nümunələr arasında Əbdürrəh man Caminin "Pənc gənc", Sədi ġirazin in "Bustan" və
"Gülustan", Hilalin in "ġah və DərviĢ" əsərlərin in əlyazma nüsxələrinə çəkilmiĢ
miniatürlər diqqəti xüsusilə cə lb edir.
293
Qeyd edilməlidir ki, A zərbaycan min iatür məktəbi ö zünün çiçəklən mə
dövründə müsəlman ġərqin in bədii mədəniyyətinin inkiĢafı prosesində aparıcı
mövqedə olmuĢdur. Habelə Təbriz min iatürünün obrazlı quruluĢu təqribən 100 il
ərzində divar rəssamlığı, süjetli xalçalar, mü xtəlif ö lçülü bədii parçalar, kaĢıkarlıq,
metalın bədii emalı sahələrinin bədii forma və təsvir üsulları üçün müəyyənedici
amil idi. Təbriz miniatür məktəbin in təsiri regional səciyyə daĢıyırdı. Bu məktəbin
təsiri ilə XVI əsrin birinci yarısında ġiraz məktəbi, əsrin son rübündə Qəzvin
məktəbi təĢəkkül tapdı və inkiĢaf etdi. Həmin təsir altında XVI əsrin 70 -ci illərində
MəĢəd miniatür məktəbi yarandı, əsrin sonlarında Ġsfahan Səfəvilər dövlətin in
paytaxtına çevriləndən sonra burada da min iatür məktəbi meydana gəldi. Mahir
rəssamların əksəriyyəti Ġsfahana cəlb olundu.
XVI əsrdə Təbriz məktəbinin təsiri ilə kitab sənəti və min iatür rəssamlığ ı
ġirvanda da inkiĢaf etmiĢdi. Sədi ġirazinin "Bustan" əsərinin 1539-cu ildə tərtib
edilmiĢ əlyazmasındakı miniatürlər (Ġstanbulda, Topqapı muzey indədir),
Müzəffərəli ġirvaninin və Bbdüllətif ġirvaninin yaradıcılığı bunu sübut edir.
Təbriz min iatür məktəbinin bədii potensialının dağılmasında və
tənəzzülündə Os manlı iĢğallarının da güclü təsiri o lmuĢdur. XVI əsrin sonlarında
Təbriz 17 ilə yaxın bir müddətdə Osmanlı hakimiyyeti altında qaldığı zaman
rəssamların əksəriyyəti Ġstanbula aparılmıĢdı. Həmin dövrdə Osmanlı sultanının
sarayında 30 nəfərdən artıq Təbriz rəssamı çalıĢırdı. On lar XVI əsr miniatürünün
inkiĢafına nəzərəçarpacaq təsir göstərirdilər. Bu sahədə tanınmıĢ Təbriz rəssamları
ġahqulu və Vəlican ço x iĢ görmüĢlər.
Hindistan min iatür məktəbinin fo rmalaĢmasında Mir Seyidəli mühü m ro l
oynamıĢdır. O, Sultan Məhəmməd məktəbinə mənsub olan mahir miniatürçü idi.
Mir Seyidəli 1549-1570-ci illərdə Moğol hökmdarları Hu mayunun və Əkbərin
saray emalatxanasında 40-dan artıq rəssamın fəaliyyətinə rəhbərlik etmiĢdir. Onun
Ģəxsi iĢtirakı və baĢçılığı ilə " Əmir Həmzə dastanı"nın 12 cildlik əlyazmasının 4
cild ində 1700 miniatür təsvirlən miĢ, XVI əsr Moğol miniatür məktəbinin nadir
inciləri hesab edilən min iatürlər təsvir olun muĢdur. Moğol hökmdarı Əkbərin saray
kitab xanasında 145 min iatürçü rəssam iĢləyirdi. "Əmir Həmzə dastanı"nın bədii
tərtibat iĢinə 50 rəssam cəlb ed ilmiĢdi.
Azərbaycan rəssamlarmın Ġran miniatür məktəbləri ilə yaradıcılıq əlaqələri
daha sıx və çoxcəhətli id i. Hələ XVI əsrin birinci yarısında Təbriz məktəbin in ġiraz
miniatür məktəbinə təsiri güclü Ģəkildə hiss olunurdu. Qəzvin miniatürünün təsiri
isə daha qabarıq idi. 1555-ci ildə Səfəv ilər dövlətinin paytaxtı Qəzvinə köçürüldü
və Təbriz miniatür məktəbinin bir ço x ustaları yeni paytaxtda öz yaradıcılıq iĢlərini