288
tikinti iĢləri görmüĢ, əlavə yeraltı tunellər vasitəsilə müdafiə sistemin i daha da
möhkəmləndirmiĢdi. Zü lfüqar xan bacarıqlı, ig id hərbi sərkərdə və müdrik dip lo mat
idi. Onun bu keyfıyyətləri ġah Abbasa çox uğurlar gətirsə də, Zülfüqar xan ın nüfuz
və bacarığından ehtiyat edən Ģah onu qətlə yetirdi.
Bu dövrdə Ordubadda, Naxçıvanda, Bakıda, ġamaxıda, Dərbənddə cümə
məscidlərinin, mədrəsələrin, bir sıra məktəb-məscid binaların ın inĢa olunması,
əvvəlki dövrlərdə tikilmiĢ binaların bərpasının geniĢləndirilməsi haqqında məlu mat
verən kitabələr A zərbaycanda maarif sisteminin kamilliyini göstərir. Mü xtəlif bədii
tərtibata malik olan daĢ plastikası nümunələri A zərbaycan ərazisində bir sıra bədii
daĢyonma, xəttatlıq, nəqqaĢlıq məktəblərinin mövcud olduğunu sübut edir.
Kitabələrə əsasən mərkə zi Ģəhərlərdə yaranmıĢ məktəblərin təsir dairəsin i, onların
fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsini, bu məktəblərin əsasını qoymuĢ mahir xəttat və
nəqqaĢların adların ı aĢkar etmək mü mkün olmuĢdur.
Zəngəzur bölgəsinin Urud kəndində mövcud olan orta əsr qəbiristanlığındakı
qoç fiqurlu, sənduqə formalı xatirə ab idələrindən birinin (1581) ü zərində xəttat
Vəlinin adı həkk edilmiĢdir. Urud abidələrinin xronoloji əhatə dairəsi 1478 -1611-ci
illərlə müəyyən olun muĢdur.
Bakıda 30 ildən artıq fəaliyyət göstərmiĢ xəttat, nəqqaĢ və həkkaklardan
Bakılı Əmirin oğlu ustad Tahanın və Nəzirinin adları bir sıra ab idələrdə qalmıĢdır.
Seyid Taha və Nəziri I ġah Abbasın Bakıdakı Cü mə məscidində qalmıĢ
(1024[1615]-cü il tarixli) kitabənin daĢ nüsxəsini ha zırla mıĢlar. Böyük bi r mətn
əhəngdaĢı üzərinə elə ustalıqla yazılmıĢdır ki, ilk baxıĢda onu Ģəbəkə kimi qəbul
etmək olar. Xırda xətlə, ço x sıx Ģəkildə üstüstə, fars dilində yazılmıĢ kitabənin,
böyük bir mət -nin daĢ üzərində cəmi 7 sətirdə yerləĢdirilməsi xəttat və həkkakların
ustalığın ı göstərir.
Seyid-Tahanın adı Bu zovna qəsəbəsindəki köhnə qəbiristanlıqda, XVII əsrə
aid sənduqə və baĢdaĢı formalı abidələr üzərində də həkk olun muĢdur. Abidələrə
mü xtəlif xətli, irili-xırdalı kitabələrdən baĢqa sxematik, p rizmatik stalaktitlərdən
ibarət kiçik memarlıq ünsürləri əlavə edilmiĢdir.
ġirvan-AbĢeron bədii daĢyonma məktəbinin abidələrinə AbĢeronda,
ġamaxıda,
Mərəzədə,
Ġs mayıllıda,
Qəbələdə,
Xaldanda,
Sabirabadda,
Qazıməmməddə (Hacıqabulda. - məsul red.), Salyanda, Dəvəçidə, Qubada,
Xudatda, Xaç ma zda, Qusarda, Dərbənddə və digər əra zilərdə rast gəlmə k o lar. Bu
məktəbin təsir dairəsi Kür Çay ından aĢağı, Xəzər dənizinin sahili boyuna (Masallı,
Lənkəran və Astara bölgələrinə) qədər gəlib çıxmıĢdı. ġirvan -AbĢeron məktəbin in
baĢlıca mərkəzləri ġamaxı, Bakı və Dərbənd Ģəhərləri olmuĢdur. ġimali Azərbaycan
289
ərazisində ġirvan-AbĢeron məktəbi ilə yanaĢı, bir sıra yerli məktəblər də fəaliyyət
göstərmiĢdir.
Sənətkarlıq baxımından Yaxın ġərqdə Ģöhrət tapmıĢ Təbriz xəttatlıq
məktəbinin abidələri də zəngindir. Təbriz məktəbinin təsir dairəsi Naxçıvan,
Ordubad, Füzuli, Astara və Lənkəran bölgələrinə qədər gəlib çıxmıĢdı. Həmin
ərazidə bu məktəbin ciizi miqdarda abidələri qalmıĢdır. Abidələr üzərində bir neçə
Təbriz və Qəzvin xəttatının, həkkakın ın adları hifz olun muĢdur. Təbriz və Naxçıvan
ustaların ın mərmər lövhələrə həkk edilmiĢ inĢaat kitabələri də mövcuddur.
Ordubad bölgəsinin Biləv kəndindəki orta əsr qəbiristanlığında XV-XVII
əsrlərə aid 9 qoç fiqurlu abidə qalmıĢdır. Bunlardan b irinin ü zərində heykəltəraĢ
Abidin adı həkk o lunmuĢdur.
Ġncəsənət və memarlıq. Hər hansı bir mədəniyyət sistemin i rəssamlıq,
təsviri sənət olmadan təsəvvür etmək qeyri-mü mkündür. XVI əsrin Azərbaycan
miniatür rəssamlığı ço xəsrlik yarad ıcılıq ənənələrinə əsaslanırdı. Rəssamlığın ġərq
ölkələri üçün səciyyəvi olan bu tipinin təkamülü A zərbaycan mədəni müh iti ilə
məhdud-laĢ mırdı. Tariximizin Səfəvilər dövrünün miniatür sənəti "islamın
incəsənətə, xüsusilə rəssamlığa mənfi, qadağanedici münasibət bəsləməsi"
haqqındakı qeyri-obyektiv fikri təkzib edir. Hər bir din kimi islam da incəsənətsiz
keçinə bilməz, insanın estetik tələbatlarına müraciət etməyə bilməz, ictimai varlığ ın
kamilliyə, aliliyə, gözəlliyə doğru meylin in qarĢısını ala b ilməzdi. Mühü m bir
cəhəti də qeyd etmək zəruridir ki, bir ço x ġərq xalqları kimi Azərbaycan xalqı da
"müsəlman mədəniyyəti" sisteminə islamaqədərki maddi-mənəvi dəyərləri ilə daxil
olmuĢdur və bu dəyərlər incəsənətdə, xüsusilə təsviri sənətdə əsrlər boyu
zənginləĢ miĢdir.
Hələ qədim M isirdə geniĢ yayılmıĢ, həcmin in kiçikliy i və bədii üsullarının
xüsusi incəliyi ilə səciyyəvi olan, əsasən, əlyazma kitablarının bəzədilməsi ilə
fərqlənən bir sənət növü kimi miniatür rəssamlığ ı Azərbaycanda XIII əsrdən
etibarən yeni, zəngin in kiĢaf zəmini tap mıĢdı. Azərbaycan məh z bu zamandan
baĢlayaraq ġərqin mühüm miniatür mərkəzlərindən birinə çevrilməyə baĢladı. XV
əsr-dən etibarən miniatür əsərlərində dünyevi süjetlər baĢlıca yer tutmağa baĢladı.
Təsadüfi deyildir ki, Orta ġərq miniatür sənətinin ilk nü munələri A zərbaycanda
(Təbriz və Marağa Ģəhərlərində) ya ranmıĢdır. ġirvanda (ġa ma xı və Ba kı
Ģəhərlərində) da güclü miniatür məktəbləri vardı.
XVI əsrdə özünün ali inkiĢaf mərhələsinə çatmıĢ Təbriz miniatür məktəbinin
meydana gelməsi, təĢəkkülü və təkamü lü mənbələri mü xtəlif olmu Ģdur. Təbriz
miniatür məktəbi monqolların gəliĢi ilə uyğur rəssamların ın gətirdikləri ġərqi
Türküstan-Çin-Uyğur rəssamlığın ın, Bağdad məktəbi vasitəsilə əxz o lunmuĢ Ərəb-