252
qeyri-mü mkün idi. Ġri feodallar təsərrüfatın inkiĢaf etdirilməsi məsələlə ri ilə az
maraqlanırdılar. ġəhərlərdə yaĢayan bu feodallar, adətən, kəndlilərdən məhsulların
müəyyən olunmuĢ miqdarını verg ilər Ģəklində almaqla kifayətlənird ilər. Beləliklə,
öz təsərrüfatını yaratmayan, istehsal prosesində heç bir iĢtirakı o lmayan,
təsərrüfatın inkiĢafına vəsait sərf etməyən, hazır məhsulun xeyli q ismini
mən imsəyən Azərbaycan feodalı XVII əsr ictimai həyatının gerçəkliyi id i.
XVII əsrdə Azərbaycanda icma əkinçiliyinin qalıqları da mövcud olmuĢdur.
Bu dövrün mənbələrində göstərilir ki, icmaçı kəndlilər feodal sinfı
nümayəndələrin in geniĢ icma torpaqlarını ələ keçirmək cəhdlərinə qarĢı fəal
müqavimət göstərirdilər. Ġcmaçı kəndlilərin ko llektiv Ģikayətlərinin təsiri altında
Səfəvi hökmdaran ı dəfələrlə dünyəvi və ruhani feodalların özbaĢınalığ ına,
zorakılığına son qoyulması haqqında fərman lar verməli o lmuĢdular.
Azərbaycanda feodal sinfınin strukturunda əsasən 4 ictimai təbəqə seçilird i.
Birinci yeri qızılbaĢ feodalları tuturdu. 1 ġah Abbasın tədbirləri q ızılbaĢ əyanları ilə
yeni təĢəkkül tap mıĢ hərbi zadəganlar arasında əvvəlcə üstüörtülü, sonralar isə açıq
rəqabətə səbəb oldu. QızılbaĢ əyanları əsasən vətənləri olan Azərbaycanda
yaĢamağı və onu idarə etməyi üstün tuturdular.
Ölkədə feodal sinfinin ikinci qrupunu Ģiə təriqətinin ali ruhani
nümayəndələri təĢkil edirdilər. Mülki bürokratiya Azərbaycan feodallarının üçüncü,
yerli əhəmiyyətli əyanlar isə dördüncü qrupun daxil id i. Qarabağda və ġirvanda
əyanlarının xüsusilə güclü mövqey vardı. Onların ali nü mayəndələri məlik titulu
daĢıyırdılar.
Bu dövrdə kəndlilərin əsas qismin i feodal torpaqlarında iĢləyəl ço xsaylı və
mü xtəlif mü kəlləfıyyətli paydar kəndlilər təĢkil ed irdi XVII əsr ərzində icmaçı və
varlı kəndlilər təbəqəsinin sayı xeyli azalmıĢdı. Bu əsrdə kəndlilər daha çox rəiyyət
istilahı ilə xatırlamıĢlar. Müsəlman hüququ kəndlilərin təhkimçilik halına salın masi
əleyhinədir. Lakin XVII əsrin gerçək həyatı islam ehkamlarından əsaslı surətdə
fərqlənirdi. Bu yüzildə Azərbaycan kəndliləri torpaqlara təhkim olun muĢ
vəziyyətdə qalırdılar. Kəndlinin yaĢadığı ərazini tərk etmək hü ququ yox id i. Əgər
XIV əsrin əvvəllərində Qazan xanın fərmanına əsasən yaĢayıĢ yerini tərk etmiĢ
kəndlin in axtarılması üçün 30 il vaxt verilird isə, I ġah Abbasın fərmanlarında
həmin tədbir 12 il ərzində həyata keçirilməli idi.
Bu dövrdə Azərbaycanda yaĢayan köçəri tayfalar hərbi mü kəlləfıyyət
daĢıyırdılar. Hərbi xid mət müqabilində köçərilərdən alınan mü xtəlif vergilərin və
mü kəlləfiyyətlərin kəmiyyəti n isbətən azaldılmıĢdı. Bu Ģərait köçərilərin oturaq
həyat tərzinə keçməsi prosesini xeyli ləngidirdi.
253
XVII əsrdə vergi və mükə llə fiyyətlərin ü mu mi sayı 35 -ə çatırdı. Onlar
arasında natural səciyyə daĢıyanlar üstünlük təĢkil edirdi. Bu isə ölkədə əmtəə -pul
münasibətlərinin kifayət qədər inkiĢaf etməməsinin labüd nəticəsi idi. Mü xtəlif
Ģəraitdə (müharibə nəticəsində dağılmıĢ təsərrüfatın bərpası, Ģiəliyin yayılması)
hakimiyyətə) yenicə gəlmiĢ Ģahın kütlələrə xoĢ gəlməsi üçün mərkəzi dövlət aparatı
vergi və mükəlləfiyyətlər sahəsində güzəĢtlərə yol verirdi. Lakin bu tədbirlər əsasən
müvəqqəti, keçici səciyyə daĢıyırdı. Zəh mətkeĢ əhalidən alınan vergilərin getdikcə
artırılması mərkəzi höku mətin vergi siyasətində baĢlıca təmayül o lmuĢdur. XVII
əsrin sonlarına doğru dövlət xəzinəsinin müflisləĢ məsi ilə əlaqədar olaraq vergilər
məb ləğinin kəskin Ģəkildə artması müĢahidə edilir.
1699-1702-c i illərdə əhalinin yeni siyahıyaalın ması keçirild i. Təqiblə r
Ģəraitində həyata keçirilən bu siyahıyaalın ma zamanı vergilər 3 dəfə artırıldı. Sonra
isə bütün əmlakın yenidən siyahıyaalın mas aparıldı. DaĢınar və daĢınmaz əmlakın
siyahıyaalın ması əhalin in iizərinə yeni vergilər qoyulması məqsədini güdürdü.
Bütün bu tədbirlər camaatın narazılığına gətirib çıxarmıĢdı.
ġəhərlər. Sənətkarlıq. XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində davam
edən Osmanlı-Səfəv i müharibələri və feodal hərc-mərcliyi nəticəsində
Azərbaycanın Ģəhər və kəndlərində böyük dağıntılar baĢ vermiĢdi. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, Ģəhər iqtisadiyyatı özünün sonrakı inkiĢafından qalmadı.
Ölkədə xeyli sənətkarın mövcudluğu və qonĢu dövlətlərlə olan əlaqələr viran
edilmiĢ Ģəhərlərin qısa müddət içərisində bərpasına imkan yaratdı.
XVII əsrdə Azərbaycanın ən böyük Ģəhəri nisbətən dinc həyat tərzi
Ģəraitində inkiĢaf edən, yarım milyona qədər əhalisi olan Təbriz idi. Ərdəbildə 50-
60 min nəfər, ġamaxı, Marağa, Gəncə, ƏrəĢ və Xoyda 30-35 min nəfər, Naxçıvan,
Mərənd, ġəki və Urmiyada 10-15 min nəfər yaĢayırdı.
Əsrin əvvəllərində digər vilayətlər kimi, qədim Gəncə Ģəhəri və Qarabağ da
Osmanlı idarəsi altında id i. Os manlı ordusu Gəncədə möhkəm b ir qala tikmiĢdi.
Həmin qala 1606-cı ildə Səfəvi Ģahının döyüĢçüləri tərəfındən geri alındı. 1615 -ci
ildə yeni Os manlı hücu mu gözlənilərkən, ġah Abbas Gəncə vilayətinin bəylərbəyisi
Məhəmməd xan Ziyadoğluna Ģəhər və qalanı dağıdıb Tiflis qalasına köçməsi üçün
əmr vermiĢdi. Təhlükə sovuĢduqdan az sonra ġah Abbas ona Gəncənin yenidən
bərpa olunmasını tapĢırmıĢ və Ģəhər sürətlə inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdı. Gəncə artıq
1625-c i ildə, əvvəllə rdə olduğu kimi, bəylərbəyiliyin iqa mətgahına və Qacar
sülaləsinin mü xtəlif əyanlarının məskəninə çevrilmiĢdi. Əsrin 40-cı illərində
Gəncədə 6000 ev, 20000 əhali vard ı (Övliya Çələbi).
XVII əsrin əvvəllərində ġamaxı xeyli möhkəmləndirilmiĢ, Ģəhərdə
osmanlılar tərəfındən bir qala da tikilmiĢdi. Adam Olearinin məlu matına görə,