250
arasında yerləĢən Pirmərzədə (Mərəzə) hazırlanmıĢ balın yüksək keyfiyyətə malik
olduğunu qeyd edir.
Azərbaycanda da torpaq hüquqi münasibətləri islam ehkamlarına asaslanırdı.
Torpaq üzərində dövlət mülkiyyəti müsəlman ġərqində, habelə A zərbaycanda
feodalizmin səciyyəvi cəhəti olmuĢdur.
XVII əsrin əvvəllərində I ġah Abbasın iĢğalçılıq müharibələri nəticəsində
dövlətə məxsus olan torpaqların sahəsi xeyli geniĢlən miĢdi. Lakin Os manlı
feodallarının ardı-arası kəsilməyən həmlələri Səfəv i feodallarına ələ keçirilmiĢ
torpaqlardan səmərəli Ģəkildə istifadə etmək imkan ı vermirdi. Bu hal Səfəv ilər
dövləti sisteminə qaytarılmıĢ Azərbaycan ərazilərinə də aid id i.
Qeyd etmək lazımdır ki, orta çağlar Azərbaycanında torpaq mülkiyyəti
formaları əski zaman lardan əsasən dəyiĢməz qalırd ı. Zaman ərzində dəyiĢən yalnız
torpaq mülkiyyəti forma larının miqdarca nisbəti id i. Sə fəvi sülaləsi ha kimiyyətinin
ilk dövründə hakim sinfın tərkibində baĢ vermiĢ dəyiĢikliklərlə bağlı o laraq dövlət
torpaqları sahəsinin xeyli dərəcədə artması nəzəri cəlb edir. Bu proses əski
sülalənin devrilməsi və hakimiyyətdən uzaqlaĢdırılması, devrilmiĢ sülalə
tərəfdarların ın ölkənin siyasi və iqtisadi həyatından sıxıĢdırılıb çıxarılması ilə
əlaqədar idi. Hakimiyyətdə möhkəmlən miĢ Səfəvi sülaləsi sonrakı mərhələdə
ictima i-siyasi sabitliyin bərqəra r o lmasından istifadə edərək torpaq mülkiyyətinin
digər formaların ın in kiĢafına da imkan yaratmıĢdı.
XVII əsrdə Azərbaycanda torpaq mülkiyyətinin aĢağıdakı növləri mövcud
idi:
1) dövlət torpaqları (əraziyi-divani); 2) Ģahın və onun ailəsinin xüsusi torpaq
mü lkləri
(əraziyi-xassə, əraziyi-xassəyi-şərifə); 3) hərbi və mülki bürokratiyaya
məxsus olan Ģərti torpaq sahələri (soyurqal, tiyul və s.); 4) məscidlərə məxsus olan
torpaqlar (vəqf, noqufat); 5) xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar (mülk ); 6) ic ma
torpaqları (camaat).
XVII əsrdə iki fo rma (d ivani və xassə) torpaq mülkiyyətinin baĢlıca, aparıcı
formaları olmuĢdur. Divanidən əldə olunan bütün
gəlirlər dövlət xərclərinin ödənilməsinə sərf edilirdi. Xassədə əldə olunmuĢ
gəlirlər isə xəzinəyə əlavə edilir (əgər xassə Ģəxs ə Ģaha məxsus idisə) və yaxud
Ģahın razılığına görə təy in olun mu xərclərin ödənilməsinə sərf edilirdi. ġah ailəsinin
ayrı-ayrı ü zvlərinə məxsus olan torpaqların gəliri həmin torpaq sahiblərin in arzusu
məcrasında xərclənirdi. ġarden 1673-cü ildə Azərbaycanı və Səfəvilər dövlətinin
digər ərazilərin i səyahət edərkən göstərmiĢdi ki "bütün ġimali Ġran (Xo rasandan
baĢqa) tamamilə ġah Sü ley mani xassəyi-Ģərifəsi sırasındadır". Səyyah qeyd edirdi
ki, "Ģahın xassəyi-Ģərifəsi Ģərqdə Xorasanla, cənubda Fars vilayəti ilə, qərbdə
251
Azərbaycanla, Ģimalda isə Gilan və Mazandaran vilayətləri ilə həmsərhəddir".
ġarden xüsusilə qeyd edirdi ki, bu geniĢ mülklərin sərhədləri daxilində 40 Ģəhər
vardı.
Mənbə məlu matlarına əsasən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, dövlət
torpaqlarının yenidən bölüĢdürülməsi, adətən, yeni Səfəvi Ģahlarının taxta çıxması
ilə baĢ verird i. II Ġs mayılın, Məhəmməd Xudabəndənin və I Abbasın taxta
çıxmasından sonra dövlət torpaqlarının qis mən bölüĢdürülməsi faktı nəzərə çarpır.
Azərbaycanda xassə torpaqlarının ayrılması prosesi yalnıs XVII əsrin
ortalarından etibarən gücləndi. Ərdəbildəki vəqf torpaqları 1655 -ci ildə xassəyə
çevrild i. XVII əsrin 70-ci illərindən Azərbaycanda olmuĢ fransız səyyahı ġarden
"Mirzə Ġbrahimin A zərbaycanda idarə etdiyi xassə mülklər in in geniĢliyin i" qeyd
etmiĢdir. XVII əsrdə də dövlət torpaqları məcmusundan hərbi əyanlara və mülki
bürokratiya nümayəndələrinə xid mət müqabilində böyük sahələr verilirdi.
Təqdimed ilmə Ģərtlərindən asılı olaraq bu torpaqlar tiyul və yaxud soyurqal
adlanırdı. I ġah Abbas 1603-1607-ci illərdə Azərbaycan torpaqlarının Osman lı
feodallarından hərblə geri alın ması gediĢində xüsusilə fərqlənən və Səfəvi sarayı
qarĢısında müstəsna xid məti olan hərbi baĢçılara geniĢ mülklər bağıĢlamıĢdı. 1617-
ci ildə də Osmanlı qoĢunları Xəlil paĢanın rəhbərliyi altında Azərbaycanı ələ
keçirmək məqsədilə Diyarbəkirdə hazırlıq iĢləri görərkən I ġah Abbas Azərbaycan
torpaqlarının Səfəvi feodalları arasında yenidən bölüĢdürülməsi haqqında fərman
verdi. Fərman ın həyata keçirilməsi iĢi Səfəvi dövlətin in baĢ vəzirinə -Hatəm bəy
Ordubadinin oğlu Mirzə Abutahba tapĢırıld ı.
Yerli mənbələrlə yanaĢı, Avropa səyyahlarının əksəriyyəti Oleari, ġarden,
Streys və b.) Ərdəbil vəqflərinin böyük gəlirləri haqqında məlu matlar verir. Vəqf
mü lkləri A zərbaycanın digər Ģəhərlərində də (Təbriz, Gəncə, Bakı, Marağa və s.)
mövcud id i. Səfəvi dövləti torpaq sahibliy inin vəqf formasın ın geniĢ surətdə inkiĢafı
prosesinə himayəçilik edirdi.
Xüsusi torpaq mülkiyyəti forması olan mü lk XVII əsrdə yeni inkiĢaf
mərhələsini keçmiĢdir. Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar azad alıĢ və satıĢ obyekti
idi. Bu cür torpaqların sahibi mü lkünü dini idarələrə vəsiyyət edə, yaxud ö z
xələflərinə verə bilərd i. Ġkinci halda vəsiyyət etmiĢ Ģəxsin xələfləri vəqf olun muĢ
torpaqları satmaq və ya bağıĢlamaq hüququna malik deyildi. Onlar yaln ız
torpaqlardan əldə olunmuĢ gəlirdən faydalana bilərd ilər.
Məlu matın azlığı XVII əsrdə Azərbaycanda əkinçiliy in məhsuldarlığ ı
haqqında konkret nəticə çıxarmağa imkan vermir. Ümu miyyətlə, kənd
təsərrüfatında məhsuldarlıq yüksək deyildi. Təbiidir ki, kəndlilərin daim artan
istismarı Ģəraitində əkinçiliyin keyfıyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxĢılaĢ ması