266
Sikkələrin xarab olması, qızılın və gümüĢün dövriyyədən çıxması Səfəv ilər
dövləti hüdudlarında ticarətin, əmtəə mübadiləsinin in kiĢafi üçün mühüm əngələ
çevrilmiĢdi. Qızıl getdikcə bəzək obyektinə çevrilirdi, tacirlər isə (əsasən hindlilər)
gümüĢü ölkədən xaricə aparmaqda idilər. Bazarlar tam qiy mətə malik o lmayan,
qəlp pullarla d iqqəti cəlb edird i. Məhsul istehsalçıları, tacirlər dövriyyə də artmaqda
olan, dəyərini itirən mis pullara mallarını satmaq istə-mirdilər. Maliyyə sahəsindəki
bu hərc-mərclik Səfəvilər dövlətinin təsərrüfat həyatını iflic vəziyyətə salmıĢdı.
Kənd təsərrüfatının böhranı, Ģəhər sənətkarlığ ının tənəzzülü pul dövriyyəsi
sahəsindəki dəhĢətli vəziyyət daxili və xarici ticarətin vəziyyətinə mənfı təsirini
göstərdi. Daxili əmtəə mübadiləsin in əsasları xey li məhdudlaĢdı və xarici ticarət
əlaqələrinin həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azald ı. Ölkədə sələmçilik çiçəklən məkdə
idi. Tənəzzü l Ģəraitində sələmçilik iqtisadi böhranı daha da dərinləĢdirirdi. Təqribən
bütün Azərbaycan Ģəhərlərində, qonĢu ölkələrin baĢlıca ticarət mərkəzlərində
qərarlaĢ mıĢ hind tacirləri Səfəvilər imperiyas ında sələmçiliy in baĢlıca
nümayəndələri id i.
Bu zaman A zərbaycan və Səfəv ilər imperiyasına daxil olan qonĢu ölkələr
elmi-te xn iki ba xımdan Qərb i Avropa ölkə lərindən xey li geridə qalmıĢdılar.
Qabaqcıl Avropa ölkələri tədricən ġərq malların ı id xal edən ölkələ rdən ġərq
xammalını alan, hazır sənaye malların ı həmin bölgəyə ixrac edən ölkələrə
çevrild ilər. Ġqtisadi cəhətdən qabaqcıl mövqelərə çıxmıĢ Avropa dövlətlərin in
ġərqdə, habelə Azərbaycanda siyasi fəallığ ı artmağa baĢladı. Rus dövlətinin Cənub
istiqamətindəki fəallığın ın artması bu baxımdan diqqəti daha ço x cəlb edirdi və yeni
- XVIII əsrdən etibarən Rusiyanın hakim dairələ rin in təcavüzkar məqsədləri aĢka ra
çıxmağa baĢladı.
ġəhər iqtisadiyyatındakı tənəzzül Səfəv i dövlətin in bütün ictimai-iqtisadi,
siyasi sistemində dərin böhrana səbəb oldu, xə zinənin, ayrı -ayrı feodal əyanla rın ın
gəliri azaldı. Höku mət vəziyyətdən çıxıĢ yolu tapmaq üçün əhalidən yığılan
vergiləri üç dəfə artırdı. Beləliklə, xalqın dövlət tərəfındən istismarı daha da
Ģiddətləndi.
ġah Sultan Hüseynin, saray əhlinin, məmurların ətalətinin, rüĢvətxorluğun
artması, mü xtəlif qeyri-qanuni əməliyyatlar aparılması nəticəsində dövlətin idarəsi
iĢi son dərəcə baxımsız vəziyyətə düĢdü. Hərbi-bürokratik aparatın saxlanılmasına
sərf olunan vəsait Ģah hökumətinin maddi-iqtisadi imkanlarından artıq idi. Məsələn,
hərbi əməliyyatlar dövründə I ġah Abbasın 44 min nəfərdən ibarət daimi ordusu
vardısa, dövlətin dinc Ģəraitində II ġah Abbasın, (1642-1666) ordusunun sayı
bundan iki dəfə ço x idi. Yalnız Səfəv i tüfəngçilərinin sayı 40-50 min nəfərə çatırdı.
Onların hər birin in maaĢı 4-5 tü mən idi. Orduda 18 min qulam, 22 min saray
267
qoryucusu vardı. Ölkənin mü xtəlif vilayətlərinə səpələnmiĢ nizami döyüĢçü
dəstələrin in maaĢı da, adətən, xəzinədən ödənilird i. Lakin dövlətin maliyyə iĢlərin in
acınacaqlı vəziyyətdə olması hərbçilərə ödənilməli o lan maaĢların vaxtında
verilməsi iĢində çətinlik yaradırd ı.
ġirvanda "döyüĢçülərə çoxdan bəri maaĢ verilmədiy i üçün onlar qarət
hesabına yaĢayırdılar" (Korneli Bruyin).
Təbiid ir ki, XVII əsrin sonlarına doğru ölkənin iqtisadi həyatında
dərinləĢ məkdə o lan tənəzzülü yalnız daxili səbəblərlə izah etmək dü zgün olmazdı.
Bu zaman A zərbaycanın iqtisadi in kiĢaf imkanların ı xeyli məhdudlaĢdıran dünya
miqyaslı amilin - ü mu mdünya ticarət yollarının dəyiĢməsinin ro lu xüsusilə qeyd
edilməlidir. XVI əsrdən etibarən Avropanı Asiya ilə birləĢdirən və Afrika
ətrafından keçən dəniz yolunun kəĢfı ilə əlaqədar olaraq qədim Ġpək yolu öz
əhəmiyyətini tədricən itirir. Əsrin sonlarındakı təsərrüfat tənəzzülü Ön Asiyanın
bütün ölkələri üçün xas olan ümu mi hadisə idi və Azərbaycanın vəziyyəti bu
baxımdan istisna deyildi.
Xalq hərəkatı. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, XVII əsrdə də istismar olunan
xalq ın hakim siniflərin zülmünə qarĢı mübarizəsi mü xtəlif formalarda t əzahür
etməkdə idi. ġəraitdən asılı olaraq bu mübarizə gah kütləvi etiraz və Ģikayət, gah da
vergi və mükəlləfiyyətlərin ödəniĢindən yayınma Ģəklində baĢ verird i. Bəzən
mübarizə üsulu dini xarakter daĢıyır, xalq azadlıq hərəkatı Ģəklində cərəyan edirdi,
ya da qiyama çevrilirdi.
XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlləri var-yo xdan çıxmıĢ Azərbaycan və
qonĢu ölkə kəndlilərin in mütəĢəkkil çıxıĢları ilə əlamətdardır. Həmin çıxıĢlar
cəlalilər hərəkatı adı ilə əvvəlcə ġərqi Anadolunu, sonra isə Azərbaycanı bürüdü.
Cəlalilər hərəkatın ın ardınca A zərbaycanın mü xtəlif yerlərində bəzi q iyamlar
da baĢ vermiĢdi. Təbrizdə, Ordubadda, Təsucda, Bakıda və Dərbənddə 1603—
1607-c i illərdə Ģah qoĢunların ın bu ġəhərlərə hücumları ilə əlaqədar mü xtəlif
çıxıĢlar o lmuĢdu. Bu çıxıĢların əksəriyyəti uğurla baĢa çatdı. Lakin Azərbaycan
xalq ı müvəqqəti qələbələrdən istifadə edə bilmədi. Səfəvi döyüĢçülərini tezliklə
osmanhlar əvəz etdilər. 1614-cü ilde I ġah Abbasın Gürcüstan səfəri də güclü
həyəcana səbəb oldu. Üsyan və həyəcanlan yatırmaq məqsədilə Cənubi Qafqazın
boĢaldılması siyasətini davam etdirən I Abbas bütün müsəlman lan, yəhudiləri
Fərəhabada, Ġsfahana, Mazandarana köçürmək əmrini verdi. Bu tədbir Osmanlı,
iĢğalı altında qalmıĢ ġirvan və Qarabağ əhalisinin bir qisminə də Ģamil edi lirdi.
ġirvanda Ģah fərmanın ın yerinə yetirilməsi Ġsfəndiyar bəy OvçubaĢı Ərəbgirliyə,
Qarabağda isə Lütfəli bəy Qaçar Dəftərdara tapĢırılmıĢdı. Ġsgəndər bəy MünĢinin
dediyinə görə 15 min ailə köçürülmüĢdü.