260
ustalığa keçirə bilərdi (ġarden). Lakin kələntərin təsdiqinə göndərilən zaman
ustalığa namizəd o lan Ģagirdlərə xüsusi Ģəhadətnamələr verilirdi.
KeçmiĢ Ģagird ustalığa keçdikdə sənətkarlıq üçün müəyyən edilmiĢ vergiləri
ödəməyi öhdəsinə götürdükdən sonra ustabaĢının razılığı ilə emalatxana aça bilərdi
(ġarden). Bu, həmin dövrdə Azərbaycanda və qonĢu ġərq ölkələrində sənətkarlıq
təĢkilatları daxilində güclü inhisarın olmad ığın ı sübut edir. Müəyyən mülki və
hüquqi fərqlərinə baxmayaraq, Ģagirdlə usta eyni ictimai q rupa daxil id i. ġag ird in
ustalığa keçməsi nisbətən asan olurdu. Ona görə də orta əsrlərin Avropa Ģəhərlərinə
xas olan usta köməkçisi dərəcəsi A zərbaycan sənətkarlığ ı üçün səciyyəvi deyildi.
XVII əsrin sonu - XVIII əsrin əvvəllərində Ģəhərlərin iqtisadiyyatında baĢ
vermiĢ dərin tənəzzül prosesi, Ģəhərlərdə sənətkarların sayının kəskin Ģəkildə
azalması əsnafların quruluĢunda da kəskin dəyiĢikliklərə səbəb oldu.
Ticarət. Pul dövriyyəsi. XVII əsrdə Azərbaycandakı tacirlər zü mrəsi,
Ģəhərlərdə hakim mövqe tutan feodallardan fərqli o laraq, kəndlilərin istis marında
vasitəli Ģəkildə iĢtirak edir, ticarət kap italının artmasına səbəb olurdu.
Həmin dövrdə Azərbaycanda yerli bazarların formalaĢ mas ında müəyyən
inkiĢaf nəzərə çarpırd ı. Bir sıra Ģəhərlər ayrı-ayrı vilayətlərin, ən böyük Ģəhərlər isə
bütün ölkənin iqtisadi mərkəzlərinə çevrilird i.
Avropa səyyahlarının məlu matına görə, Azərbaycan Ģəhərlərin in üstüörtülü
küçələrində ticarət cərgələri təĢkil ed ilir, mü xtəlif yerli və gətirilmə mallar satılırdı.
Ticarət dövriyyəsi və sənətkarlıq istehsalı baxımından Təbriz xüsusilə
fərqlənirdi. Böyük karvan yollarının ayrıcında yerləĢ miĢ və təxminən yarım əsr
ərzində Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin paytaxtı olmuĢ bu Ģəhər XVII əsrin
ortalarından etibarən böyük iqtisadi mərkəz mövqeyini bərpa etmiĢdi.
ġamaxı Ģəhəri də Səfəvi dövlətin in daxili ticarətində böyük rol oynayırdı.
XVII əsr ərzində bir ço x A zərbaycan Ģəhərlərində, habelə Təbrizdə və ġamaxıda
olmuĢ Avropa səyyahları ölkədə hazırlanan dəri mə mu latın ın, çin i qabların,
mü xtəlif silahların, ipək və yun parçaların ticarətində ixtisaslaĢmıĢ mərkəzlərin
adların ı sadalayırlar. Təbrizdə 15000 dükan fəaliyyət göstərirdi, oradakı bazar isə
bütün ―Asiyada ən böyük bazar idi" (ġarden). Burada Ağqoyunlu Uzun Həsənin
dövründə tikilmiĢ və təsadüf nəticəsində Osmanlı-Səfəv i nıüharibələrinin dağıdıcı
təsirinə məru z qalmamıĢ "Qeysəriyyə" bazarı nəzərdə tutulur.
XVII əsrin ikinci yarısında, ilk onilliklərdə Təbrizdə inkiĢaf etmiĢ ticarətin
bütün əlamətləri nəzərə çarpırdı. Abad bazarlar, əmtəələrə olan böyük tələbat,
bazarların ticarət məhsulları ilə lazımi səviyyədə təmin edilməsi və s. bu dövrün
nəzərəçarpan cəhətləri olmuĢdur.
261
Naxçıvan bazarları da xarici səyyahların diqqətindən yayınmamıĢdı. Həmin
bazarlarda intensiv ticarət gedir, "uzun və üstüörtülü küçələrin hər iki tərəfində
köĢklər qurulur, mü xtəlif sənətkarlıq və ərzaq məhsulları satılırdı" (ġarden).
Əmtəə-pul münasibətlərinin zəif inkiĢaf etdiyi yerlərdə ticarət əməliyyatları
həftədə bir dəfə təĢkil olunan bazarlarda aparılırdı. həmin gün bazar günü adlanır
və ticarət səhərdən axĢamadək davam edird i. Bakı bazarında belə qızğın ticarət
getdiyini müĢahidə edən Kempferin (1683-cü il yanvarın əvvəllərində) bazar günü
barədə maraqlı qeydləri vardır.
Böyük hərbi əməliyyatlar aparılan vaxtlarda ordu bazarlar təĢkil edilirdi.
Məlu mdur ki, döyüĢən tərəflərin əsgər və zabitləri mütəĢəkkil surətdə yeməklə
təmin olunur, ərzağı və digər məhsullanrı döyüĢçülərə tacirlər satırdılar. Ordubazar,
adətən, döyüĢ yerlərindən uzaqlarda qurulur və oradakı intizama ordubəyi nəzarət
edirdi. Ordubazardakı qiy mətlər sülh Ģəraitində Ģəhərlərdə qərarlaĢ mıĢ qiy mətlərdən
bir qədər yüksək olurdu. Belə vəziyyət əmtəələrin daĢınması və ordubazara
gətirilməsi zaman ı aĢkara çıxan çətinliklərlə, məhsulların mühafızəsi və tacirlərin
müəyyən təhlükəyə məru z qalmaları ilə izah edilir. Ordubazarda aparılan ticarətin
gediĢi hər bir əməliyyatların nəticələrindən çox asılı idi. Qələbə əldə edilən halda
tacirlə r qarət olun muĢ düĢmən məhsulların ı ucuz q iy mətlərlə a laraq böyük gəlir
əldə edir, məğ lubiyyət zamanı isə öz məhsulların ı taley in hökmünə buraxırdılar.
Böyük anbarları, dəftərxanaları olan karvansaralar XVII əsrdə Azərbaycanda
və ona qonĢu ölkələrdə xarici ticarət mərkəzləri id i. Bu karvansaralarda topdansatıĢ
ticarət əməliyyatları aparılırd ı. Belə əməliyyatlar karvansaraylar adlanan karvansara
baĢçıların ın icazəsi ilə həyata keçirilir, xüsusi dəftərlərdə qeyd olunurdu.
Karvansaraylar ticarətin qayda-qanun əsasında həyata keçirilməsinə, əmtəənin
keyfiyyətinə, onun çəkisinin və miqdarın ın dürüstlüyünə, razılaĢdırılmıĢ qiy mətlərə
nəzarət edirdi. Hər ticarət əməliyyatın ın ümu mi məbləğin in 2 faizi onun zəhmət
haqqını təĢkil edird i.
XVII əsrin ortalarında Azərbaycanın qonĢu ölkələrlə, həmçin in Qərblə,
ticarət əlaqələri canlan mıĢdı. Səfəvi dövləti ilə Os manlı imperiyası arasında
bərqərar olmuĢ sabit münasibətlər Aralıq dənizindəki liman lar vasitəsilə Qərbi
Avropa ölkələri, habelə Venetsiya, Genuya ilə ticarətin bərpa olunması üçün Ģərait
yaratmıĢdı. Moskva dövləti ilə də ticarət münasibətləri canlan maqda id i.
Marağada, Mərənddə, Qarabağda, Muğanda və baĢqa Azərbaycan
bölgələrində bəslənilmiĢ atlara, dəvələrə Türkiyədə böyük maraq vardı. Atların
alğı-satqısı Ģah sarayının inhisarı altında idi.
Azərbaycan tacirləri Venetsiya, Genuya, Fransa ilə sıx iqtisadi əlaqələrin i
Osmanlı dövləti ərazisindəki tran zit yolları vasitəsilə həyata keçirirdilər. Məhsullar