246
sabitliyi bərpa etdi. Səfəvi dövləti isə talançı və qarətçi yürüĢlərə məru z qalmaq
təhlükəsindən xilas oldu.
Moskva knyazlığı, rus hakim dairələri dövlətin cənub sərhədlərini
geniĢləndirmək siyasətini getdikcə aĢkar Ģəkildə yeritməyə baĢlamıĢdılar. Moskva
hökmdarları Ġngiltərən in Səfəvilər dövləti hüdudlarında nüfuz qazan maq cəhdlərinə
qısqanclıqla yanaĢır, Os manlı Türkiyəsi ilə Səfəvilər dövləti arasında daim
gərginliy in qalmasına can atırdılar. Əsrin sonlarına doğru Səfəvi hökmdarı Moskva
knyazlığ ının Osman lı imperiyasına qarĢı birgə çıxıĢ etmək təklifinə münasibətini
bildirdi. Bu təklifm qəbul olun mamasını Səfəv ilər dövlətinin hərbi potensialın ın
zəifləməsi ilə də izah etmək mü mkündür.
Moskva knyazı Xəzər dənizinə ġərq ölkələrinə müdaxilə üçün mühüm
vasitə kimi yanaĢırdı. Ruslar hər vasitə ilə Xəzər hövzəsində möhkəmlən məyə can
atırdılar. Dağıstan ərazisinin hansı dövlətə mənsub olması məsələsi də XVII əsrin
ikinci yarısında Səfəvi-Rusiya münasibətlərində kəskin nəzərə çarpırdı. Yeni XVIII
əsrdə Rusiya hakim dairələri ölkənin iqtisadi in kiĢaf potensialına, artan hərbi
qüdrətinə arxalanaraq dövlətin sərhədlərin cənuba doğru xeyli geniĢləndirə bildilər.
XVII əsrin ikinci yarısı Azərbaycan (habelə Yaxın və Orta ġərd ölkələri)
üçün dərin durğunluqla səciyyəvi olmuĢdur. Bu durğunluq prosesi ictimai-siyasi
həyatın bütün sahələrini əhatə etmiĢdir.
IX FƏS ĠL
XVII ƏSRDƏ AZƏ RBAYCANDA
ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ MÜNAS ĠBƏTLƏR
Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər. Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi,
XVII əsrdə də Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı (əkinçilik və
heyvandarlıq) əsas yer tuturdu. Oturaq və yarımoturaq əhali tərəfındən
məskunlaĢ mıĢ torpaqlar feodal sinfınin mülkiyyəti olaraq qalırd ı. Ölkədəki su
ehtiyatları da feodalların və onların timsalında dövlətin mülkiyyəti id i.
Azərbaycanda o dövr üçün Yaxın və Orta ġərqdə tanınan bütün kənd
təsərrüfatı bitkiləri becərilird i. Dövrün mü xtəlif mənbələri bir ço x vilayətlərdə
buğda əkinlərin in zənginliyini göstərmiĢdi. Övliya Çələbi Təbriz ətrafında 7 buğda
növünün becərildiyin i xüsusilə qeyd etmiĢdir. Təbriz ətrafında taxıl bitkilərin in
əkilib-becərilməsi vilayətin iqtisadi həyatında mühüm yer tuturdu. Bu, Təbriz
əhalisinin ço xsaylı olması və ta xıl məhsullarına tələbatın ın yüksək səviyyəsi ilə
əlamətdar id i. Arazın cənub sahilləri və xüsusilə Ərdəbil vilayəti buğda əkinlərin in
247
məhsuldarhğı ilə məĢhurlaĢmıĢdı. 1664-cü ildə Azərbaycanda olmuĢ fransız səyyahı
Jan Batist Tavernye də Təbriz ətrafında geniĢ taxıl zəmiləri olduğunu göstərmiĢdir.
Tavernyenin diqqətini "Azərbaycan dağlarının zirvələrindəki gözəl buğda
zəmilərinin yüksək gəlirliliyi" cəlb etmiĢdi. Ho lland səyyahı Yan Streys qeyd edirdi
ki, Ərdəbil bölgəsinin "məhsuldar zəmilərində xeyli ucu z olan bol buğda yetiĢir". O
əlavə edirdi ki, "bu buğdadan Çox keyfiyyətli və süd kimi ağ çörək biĢirilir". Arpa
əkin ləri Gəncənin, ġamaxın ın və Marağanın ətrafındakı geniĢ sahələri əhatə edirdi.
fəbriz və Ərdəbil v ilayətlərində xeyli paxlalı bitki becərilirdi.
Bu dövrdə Azərbaycanda çəltik əkin lərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Mənbələr
təsdiq edir ki, çəltik ö lkənin bir ço x bölgələrində əkilib-becərilird i. Övliya Çələbi
Gəncə və ġamaxı ətrafında geniĢ Çəltik tarlaların ın mövcudluğu haqqında məlu mat
vermiĢdir. 1677-ci ildə Marağada olmuĢ Akulisli (Əylisli) Zəkəriyyə qeyd edird i ki,
"burada keyfıyyətinə görə Hindistan çəltiyindən yüksək olan əl çəltik bitir".
Tavernye Naxçıvandan Təbrizə gedərək b ir neçə çayı suyu ilə suvarılan, baĢdan -
baĢa çəltik əkilmiĢ geniĢ düzənliyi heyrətlə müĢahidə etmiĢ, bu heyrətini öz
əsərində ifadə etmiĢdi. Pambıqçılıq A zərbaycanın kənd təsərrüfatında mühüm yer
tuturdu. Övliya Çələbi göstərir ki, ġirvan, Xoy, Gəncə, Marağa Bakı və Naxçıvan
tarlalarında bu qiy mətli xammal xey li miqdarda və 7 növdə becərilməkdə id i.
Bağçılıq əhalinin ən böyük gəlir mənbələrindən biri hesab edilmiĢdir. Xarici
bazarlarda mü xtəlif meyvələrə böyük tələbat vardı Alman səyyahı Adam Oleari
Ərdəbil ətrafındakı kəndlərdən birina " meyvə ağacları o lan gözəl, böyük bağların
yerləĢdiyini" xüsusi qeyd etmiĢdir. Hərbi əməliyyatların baĢ verməd iyi bölgələrdə
bağçılıq daha intensiv surətdə inkiĢaf etmiĢdi. Artıq XVII əsrin ortalarına doğru
Azərbaycanın bir ço x v ilayətləri yüksək dərəcədə in kiĢaf etmiĢ bağçılıq b ölgələri
sayılırd ı. Məsələn, Öv liya Çələbi ġirvanda Mərənddə və Təbrizdə meyvələrin bol
olduğunu göstərmiĢdir.
Xəzərin Azərbaycan sahillərində sitrus və zeytun ağacları əkilirdi.
Mənbələrdə Bakı ətrafında, habelə Xalxal ərazisində yabanı sitrus bitkilərin in
çoxluğu da qeyd edilir.
ġirvan, Qarabağ və Təbriz vilayətlərində üzü mçülü k daha geniĢ yayılmıĢdı.
Fransız səyyahı ġardenin məlu matına görə, yaln ız Təbrizdə üzü m növlərin in sayı
60-a çatırdı. Öv liya Çə ləbin in dediyina görə, ġa ma xıda ü zü mün 7, Təbrizdə isə 10
əla növü becərilmiĢdir.
Bostançılıq da müəyyən mövqeyi olan kənd təsərrüfatı sahələrindən idi.
Tut ağaclarının becərilməsi ilə əlaqədar olan ipəkçilik Azərbaycanın Ģimal
vilayətlərində (ġirvan və Qarabağda) in kiĢaf etmiĢdi. XVII əsrin 30-cu illərində