Azərbaycan t a r ġ X ġ
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
100
daha geniĢ idi. Soyurqal sahibi vergi tədbirlərində və məhkəmə-in zibati fəaliyyətində müstəqil olmuĢdur. Verg i to xunulmazlığı hüququ soyurqal sahibinin zənginləĢ mə vasitəsi idi; əvvəllər dövlət xəzinəsinə daxil o lan vergilər mü lk sahibinin ixtiyarına keçmiĢdi. Soyurqal sahibinin öz torpaq sahəsində vəzifəyə təyin etdiyi Ģəxslər yaln ız onun qarĢısında hesabat verirdilər. Soyurqal institutunun geniĢ yayılması mərkəzi hakimiyyətin maddi əsasını məhdudlaĢdırır, onun gəlirlərin i xeyli dərəcədə azald ırdı. Soyurqalın irsiliyi soyurqal sahibini mərkəzi hakimiyyət üçün təhlükəli ünsürə çevirməkdə idi. Ġri soyurqal sahibləri artıq özlərindən asılı olan Ģəxslərə xırda s oyurqallar bağıĢlamağa baĢlamıĢdılar. Feodalların siyasi təsiri torpaq sahələrinin kəmiyyəti və məhsuldarlığı ilə deyil, onların sahib olduğu nökərlərin (soyurqal almıĢ xırda feodalların) sayı ilə müəyyən edilirdi. XV əsrin ikinci yarısından mərkəzi höku mət soyurqal sistemin i sarsıt maq üçün mübarizəyə baĢladı. Əgər XV əsrin birinci yarısında (Qaraqoyunlu hakimiyyəti illərində) soyurqallar əsasən hərbi-köçəri əyanların nü mayəndələrinə verilirdisə, Ağqoyunlu hakimiyyəti dövründə bu mü lklər baĢlıca olaraq ruhanilərə və mülki bürokratiya nümayəndələrinə bağıĢlanırdı. Ağqoyunlu Yaqub və Əh məd güclən miĢ soyurqal sahiblərinə qarĢı qəti mübarizəyə baĢlamağa cəhd etdilər. Lakin mərkəzi höku mətin bu əməli feodal qiyamlarına səbəb oldu və XV əsrin sonlarında Ağqoyunlu dövlətinin süqutu ilə nəticələndi. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində hakim sinif tərkib baxımından mü xtəlif id i. Bu sinif əsasən aĢağıdakı qruplardan ibarət olmuĢdur: a) padĢah (sultan) baĢda olmaqla hakim sülalə; b) Barani, Sədli, Baharlı, Bayandur, Pörnak, Mosullu və Qacar tayfaların ın hərbi-köçəri əyanlar kütləsi; c) yerli, oturaq əyanlar (məliklər); ç) ali mü lki bürokratiya nümayəndələri; d) ali müsəlman (sünni) ruhaniləri. Ali xristian ruhaniləri təbəqəsi Azərb aycanın bəzi vilayətlərində torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi idi. A zərbaycan tayfaların ın hərbi- feodal əyanları göstərilən qruplar arasında aparıcı yer tutmurdular. ġirvanĢahlar dövlətində feodal sinfinin strukturu problemi az öyrən ilmiĢdir. Lakin qeyd etmək lazımd ır ki, yerli oturaq feodalla rın nümayəndələri ġirvanın hakim sinfin in aparıc ı qüvvəsi idi. XV əsrin rəsmi sənədlərindən məlu m olur ki, bu dövrdə otuzdan çox adda vergi və mükəlləfiyyət mövcud idi və bu ağır vergi sistemi əhalin i əzird i. Malcəhət (və yaxud bəhrə) əsas vergi olmuĢ dur. Uzun Həsənin "Qanunnamə"sinə əsasən bəhrə əldə edilən məhsulun 1/5 hissəsini təĢkil etmiĢdir. Kəndlilər istifadə olunmuĢ suyun müqabilində də bəhrə vergisi ödəyirdilər. Hərbçilərin, mü lki və ruhani vəzifələr tutan Ģəxslərin xeyrinə toplanan vergilərin məc musu ixracat adı ilə 101
tanınmıĢdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaĢına Ģəkildə toplanan vergilər şiltaqat adlanırdı. Kəndlilər feodal ziyafətlərinin təĢkilin in ağırlığ ını da çəkməli o lurdular (şilənbəha, süfrəbəha və baĢqa mükəlləfiyyətlər). Yerli in zibati-polis məmurunun (dəruğəki), vergiyığan məmurların (mü may izane), ruhani baĢçıların (rəsm əl- vüzarə) xeyrinə toplanan vergilər mövcud idi. Feodallar mü xtəlif təyinatlı tələbatların ı ödəmək üçün mürəkkəb vergi sistemi yaratmıĢdılar. Maldarlardan çobanbəyi vergisi alın mırd ı. Azərbaycan feodalları, adətən, Ģəhərlərdə yaĢayır, vergiləri xüsusi məmu rlar vasitəsilə toplayır, əldə olunan nemətləri israfçılıq la istehlak edirdilər. Bir ço x hallarda feodalla r vergilərin toplan ması hüququnu icarəyə verird ilər (müqatiə). Ġcarədarlar mülkiyyət sahibinin mənimsəyəcəyi vergilərin bütün məbləğini əvvəlcədən ödəyir, kəndlilərin dilənçi halına düĢməsi, müflisləĢ məsi prosesini sürətləndirird ilər.
XV əsrin 30-cu illərinədək Azərbaycanda Ģəhər həyatının, ticarətin və xüsusilə sənətkarlığın tədricən tənəzzü l etməsi prosesi baĢ vermiĢdir. Sosial-iqtisadi, hərbi, siyasi, ideoloji hadisələrin zənginliyi baxımından bu dövr Azərbaycan tarixin in əlamətdar gerçəkliklərindən biri olmuĢdur. Ən əhəmiyyətli Ģəhərlərin iqtisadi səviyyəsinin enməsi, həmin mərkəzlərin xırdalaĢ ması, onların kənd təsərrüfatı təmayülündə tərəqqisi, bəzən bir sıra orta və kiçik miqyaslı Ģəhərlərin məhv olması bu dövrün səciyyəvi əlamətlərindəndir. Bu proseslər Tey murun yürüĢlərinədək o lan tarixi mərhələdə baĢlanmıĢdı. A zərbaycan ərazisində baĢ vermiĢ hərbi-siyasi səciyyəli proseslər Ģəhərlərin dağılmasına, əhalinin kütləvi Ģəkildə miq rasiyasına səbəb olurdu. Bu dövrdə ġirvan daha əlveriĢli sosial-iqtisadi və siyasi Ģəraitdə inkiĢaf edirdi. Lakin 1434-cü ildə Ġskəndər Qaraqoyunlunun qoĢunu ġirvana hücum etdi, ipək istehsalı üçün zəruri olan tut bağları amansızlıq la məhv olundu. ġamaxı Ģəhəri qarət, dağıntı və talanlara məru z qaldı. Bu, monqol yürüĢlərindən sonra ən viranedici basqın olmuĢdur. XV əsrin 30-80-ci illəri ö lkənin nisbətən sabit siyasi Ģ əraitdə inkiĢaf etməsi ilə əlamətdardır. CahanĢah Qaraqoyunlunun, Uzun Həsən Ağqoyunlunun və Sultan Yaqubun hakimiyyətləri dövründə Ģəhər həyatı daha yüksək inkiĢaf səviyyəsində olmuĢdur. Uzun Həsənin islahatı (vergi və mükəlləfıyyətlərin qeydə alın ması) Ģəhərlərin yüksəliĢini təmin edən rəsmi tədbir id i. ġirvan, xüsusilə onun paytaxtı ġa ma xı Ģəhər təsərrüfatının in kiĢaf prosesində yeni mə rhələyə da xil oldu. XV əsrin sonları - XVI əsrin baĢlanğıcında Azərbaycanda feodal müharibələri yenidən gücləndi və bunun nəticəsində Ģəhərlərin in kiĢafı prosesi də ləngidi. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|