Azərbaycan t a r ġ X ġ
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
118
tarixə və coğrafiyaya dair q iy mətli əsərləri vardır. Tarixi coğrafiyaya aid "Təlxis əl- asar" ("Əsərlərin xülasəsi") əsəri Azərbaycan Ģəhərlərindən və memarlıq abidələrindən bəhs edir. Ağqoyunlu hökmdarı Su ltan Yaqubun sarayına xeyli alim və Ģair cəlb olunmuĢdu. Tarixçilərdən Əbubəkr Tih rani, Ġdris Bid lisi, Fəzlullah Ru zbihan Xunəci bu hökmdara qulluq edirdilər. Əbubəkv Tihraninin Uzun Həsən dövrünə həsr etdiyi "Tarixi-Diyarbəkriyyə" və Fəzlullah Ruzbihan Xunəcinin Sultan Yaqubun dövrünü əhatə edən "Tarixi-aləm arayi-Əmin i" əsərləri məĢhurdur. Elmin inkiĢafı kitaba olan ehtiyacı və zərurəti artırmıĢ, xəttatlıq sənəti Azərbaycanda xeyli inkiĢaf etmiĢ, Təbrizdə böyük xəttatlıq məktəbi yaranmıĢdı. Abdulla Seyrəfi (1342- ci ildə vəfat etmiĢdir) " müsənna" xəttinin, Mir Əli Təbrizi isə "nəstəliq" xəttinin yaradıcısı idi.
inkiĢaf etmiĢdir. XIII əsrin baĢlanğıcından etibarən bütün Yaxın ġərq i, Avropanın bir qis mini iĢğal etmiĢ monqol qoĢunları A zərbaycanı da ələ keçirdilər, Ģəh ər və kəndləri xarabalığa çevirdilər. Qətl və qarətlər, qanunsuz vergilərin toplanması əhalini var-yo xdan çıxarmıĢ, yoxsullaĢdırmıĢdı. Lakin ədəbi yaradıcılıq iĢi davam etməkdə id i. XIII-XV əsrlər saray ədəbiyyatının, qəsidə Ģerinin nisbətən zəiflədiyi bir dövrdür. Nəimi, Nəsimi, Əvhədi kimi görkəmli Ģairlər yaradıcılığ ın ideya istiqaməti baxımından saray ədəbiyyatına, məddahlığa yabançı idilər. Lakin Seyid Zülfüqar ġirvani, Arif Ərdəbili kimi Ģairlər saray Ģerin in ənənələrin i davam etdirirdilər. Zülfüqar Şirvani 1190 (və ya 1192)-cı ildə ġamaxıda anadan olmuĢ, orada mü kəmməl təhsil almıĢ, bir sıra elmlərin (o cümlədən məntiqin, astronomiyanın, fəlsəfənin) əsaslarını öyrən miĢdir. ġair ö zünün 6 dildə (həmçinin azərbaycanca) Ģeir yazdığ ma iĢarə etmiĢdir.O, Ģeirlərində tez-tez Aristotelin, Platonun, Sokratın və digər yunan filosoflarının adların ı çəkir, yunan fəlsəfəsinə mükəmməl bələd olduğunu nümayiĢ etdirir. Zülfüqar ġirvani nəsr əsərləri də yazmıĢdır. O, XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə vəfat etmiĢ və Sorxab qəbiristanlığ ında dəfn olunmuĢdur. Seyid Zülfüqar ġirvanin in qəsidə, qəzəl, qitə və rübailərdən ibarət olan böyük divanı (1345-ci il) Sankt-Peterburqda, M.E.Saltıkov-ġedrin adına Döv lət Kütləvi Kitab xanasının əlyazmalar Ģöbəsində saxlanılmaqdadır. Zülfüqar ġirvaninin yaradıcılığı və dünyagörüĢü ziddiyyətlid ir. ġair həm saray mühiti ilə bağlı olmuĢ, feodalları mədh etmiĢ, həm də istedadlı bir sənətkar kimi dövrün ictimai hadisələrindən kənarda qalmamıĢdır. Din i-idealist mah iyyətli dünyagörüĢünə malik Ģairə sufizm ideyaları da ciddi təsir göstərmiĢdir.
119
XIV əsrdə yaĢamıĢ Ģairlərdən biri də Arif Ərdəbilidir. O, ġirvanĢah Kavus ibn Keyqubadın (1345-1373) dəvəti ilə ġirvana gəlmiĢ, sarayda yaĢamıĢ, qəsidələr yazmıĢdır. Lakin Nizamin in "Xosrov və ġirin" əsəri mövzusunda yazdığı "Fərhadnamə" poeması onu daha çox ĢöhrətləndirmiĢdir. Müəllifin XIV əsrdə Nizami ənənələrin i davam və inkiĢaf etdirməsi "Fərhadnamə"nin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki əhəmiyyətini artırır. Arif Ərdəbili Nizamin i təkrar etməmiĢ, yeni, orijinal əsər yazmıĢdır. Əsərin müqəddiməsindən aydın görünür ki, poeman ın baĢ qəhrəmanı Xosrov deyil, Fərhaddır. Bu poemada Fərhad və ġirin haqqında Azərbaycanda yayılmıĢ Ģifah i xalq ədəbiyyatı materialları mühü m yer tutur. XIV əsrdə Azərbaycan Ģeri nisbətən daha sürətlə inkiĢaf edirdi. Bu əsrin ədəbiyyatı məzmun etibarilə də əvvəlki əsrlərin ədəbi nümunələrindən fərqlənirdi. O dövrdə həyatı daha geniĢ surətdə əks etdirən epik dastanlar meydana çıxmıĢdı. Bu əsərlərdə yaradılmıĢ həyat lövhələri, insan surətləri poeziyanın mistikadan uzaqlaĢdığını, onun həyatla əlaqələrinin gücləndiyin i göstərir. Arif Ərdəbilin in "Fərhadnamə"si və Əssar Təbrizinin "Mehr və MüĢtəri" adlı poeması bu keyfiyyətləri parlaq surətdə əks etdirən əsərlərdir.
və alimlərindən olmuĢ, riyaziyyat və astronomiya sahəsindəki tədqiqatı ilə də tanınmıĢdır. Əssar Təbrizi əruz vəzn i və qafiyə haqqında əsər yazmıĢ, "Əlvafi fi tədadül- qəvafi" adlı qafiyə lüğəti tərtib etmiĢdir. O, A zərbaycan ədəbiyyatı tarixinə məĢhur "Mehr və MüĢtəri" əsərinin müəllifi kimi daxil olmuĢdur. "Mehr və MüĢtəri" poeması Nizami ənənələrinin XIV əsrdə də in kiĢaf etdiyini, xalq dastanlarının yazılı ədəbiyyata qüvvətli təsir göstərdiyini sübuta yetirən bir əsərdir. 1376-cı ildə tamamlan mıĢ bu ro mantik poemada məhəbbət, sədaqət və qəhrəmanlıq məqamları üzv i surətdə birləĢ miĢdir. Əssar Təbrizin in bu poeması həyatiliyi, yüksək Ģeriyyəti və sənətkarlığ ı ilə XIV əsrin Azərbaycan poeziyasında əhəmiyyətli hadisədir. Poeman ın Yaxın ġərq ədəbi mühitində geniĢ yayılması və sonrakı ədəbiyyata təsiri də bunu aydın surətdə göstərməkdədir. Nizamin in əsərlərindən ilhama gələrək öz yaradıcılığında onun qabaqcıl Ģeir ənənələrini davam etdirən görkəmli Ģairlərdən biri də XIII əsrin sonunda - XIV əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ Marağalı Əvhədidir (1274-1338). Əvhədi də ö z əsərlərin i Arif Ərdəbili və baĢqa Ģairlər kimi, o zaman ın Ģeir ənənəsinə sadiq qalaraq fars dilində yazmıĢdır.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|